Class 9 Geography notes
Class 9 Geography notes
Lesson-1
Lesson-2
(c) рдкृрде्рд╡ी рдкрд░ рджिрди-рд░ाрдд рдЫोрдЯे рдмрдб़े рдХ्рдпों рд╣ोрддे рд╣ैं? рд╕рдЪिрдд्рд░ рд╡рд░्рдгрди рдХीрдЬिрдП ।
3)- рдХोрд░िрдпॉрд▓िрд╕ рдк्рд░рднाрд╡ рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХीрдЬिрдП ।
рдЙрдд्рддрд░-
рдХॉрд░िрдСрд▓िрд╕ рдк्рд░рднाрд╡ (Coriolis effect)-
рдкृрде्рд╡ी рдХे рдкрд░िрдн्рд░рдордг рдпा рдЖрд╡рд░्рддрди рдХे рдХाрд░рдг рд╣рд╡ाрдУं рдПрд╡ं рд╕рдоुрдж्рд░ी рдзाрд░ाрдУं рдХी рджिрд╢ा рдоें рд╡िрдЪрд▓рди рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдкрд░िрд╡рд░्рддрдирдХाрд░ी рдмрд▓ рдХो рд╡िрдХ्рд╖ेрдк рдмрд▓ рдпा рдХोрд░िрдУрд▓िрд╕ рдмрд▓ рдХрд╣рддे рд╣ैं।
рдЗрд╕ рдмрд▓ рдХे рдХाрд░рдг рд╣ी рдЙрдд्рддрд░ी рдЧोрд▓ाрд░्рдж्рдз рдоें рд╣рд╡ाрдПँ рдПрд╡ं рд╕ाрдЧрд░ीрдп рдзाрд░ाрдПँ рджाрд╣िрдиी рдУрд░ рддрдеा рджрдХ्рд╖िрдгी рдЧोрд▓ाрд░्рдж्рдз рдоें рдмाрдпीं рдУрд░ рдоुрдб़ рдЬाрддी рд╣ैं। рдЗрд╕े рд╣ी рдХोрд░िрдУрд▓िрд╕ рдк्рд░рднाрд╡
рдХрд╣рддे рд╣ैं।
*
*
b)рдЫाрдпा рд╡ृрдд्рдд рдпा рдк्рд░рдХाрд╢ рд╡ृрдд्рдд рдХ्рдпा рд╣ै ?
Ans. рдкृрде्рд╡ी рдкрд░ рдк्рд░рдХाрд╢ рдПрд╡ं рдЕрди्рдзрдХाрд░ рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХो рдЕрд▓рдЧ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рд░ेрдЦा (рд╡ृрдд्рдд) рдХो рдк्рд░рдХाрд╢ рд╡ृрдд्рдд рдпा рдЫाрдпा рд╡ृрдд्рдд рдХрд╣рддे рд╣ैं।
(c) рд╕ौрд░ рджिрд╡рд╕ рдХिрд╕े рдХрд╣рддे рд╣ैं ?
Ans. рдЬिрддрдиे рд╕рдордп рдоें рдордз्рдпाрд╣्рди рдХाрд▓ीрди рд╕ूрд░्рдп рдкृрде्рд╡ी рдХे рдХिрд╕ी рд╕्рдеाрди рдХो рдЙрдд्рддрд░ोрдд्рддрд░ рджो рдмाрд░ рдкाрд░ рдХрд░рддा рд╣ै рдЙрд╕ рд╕рдордп рдХो рд╕ौрд░ рджिрд╡рд╕ рдХрд╣рддे рд╣ैं।
рд╕ौрд░ рджिрд╡рд╕ рдХी рдФрд╕рдд рд▓рдо्рдмाрдИ 24 рдШрдг्рдЯे рд╣ोрддी рд╣ै।
(d) рдирдХ्рд╖рдд्рд░ рджिрд╡рд╕ рдХ्рдпा рд╣ै?
Ans. рдЬिрддрдиे рд╕рдордп рдоें рдХोрдИ рд╕ुрджूрд░ рдирдХ्рд╖рдд्рд░ рдкृрде्рд╡ी рдХे рдХिрд╕ी рд╕्рдеाрди рдХो рдХ्рд░рдо рд╕े рджो рдмाрд░ рдкाрд░ рдХрд░рддा рд╣ै, рдЙрд╕ рд╕рдордп
рдХो рдирдХ्рд╖рдд्рд░ рджिрд╡рд╕ рдХрд╣рддे рд╣ैं।
рдПрдХ рдирдХ्рд╖рдд्рд░ рджिрд╡рд╕ рдХी рд▓рдо्рдмाрдИ 23 рдШрдг्рдЯे 56 рдоिрдирдЯ 24 рд╕ेрдХेрдг्рдб рд╣ोрддी рд╣ै।
(e) рдЙрдкрд╕ौрд░ рдмिрди्рджु рд╕े рдЖрдк рдХ्рдпा рд╕рдордЭрддे рд╣ैं?
Ans. рд╡рд╣ рдмिрди्рджु рдЬрд╣ाँ рд╕ूрд░्рдп рдХी рдХिрд░рдгें рд▓рдо्рдмрд╡рдд рдкрдб़рддी рд╣ै рдЙрдкрд╕ौрд░ рдмिрди्рджु рдХрд╣рд▓ाрддा рд╣ै ।
(f) рднू-рдХрдХ्рд╖ рдХ्рдпा рд╣ै?
Ans. рдкृрде्рд╡ी рдЬिрд╕ рдиिрд╢्рдЪिрдд рдоाрд░्рдЧ рд╕े рд╣ोрдХрд░ рд╕ूрд░्рдп рдХी рдкрд░िрдХ्рд░рдоा рдХрд░рддी рд╣ै рдЙрд╕े рднू-рдХрдХ्рд╖ рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдпрд╣ рднू рдХрдХ्рд╖ рдЕрдг्рдбाрдХाрд░ рд╣ै।
(g) рд╡िрд╖ुрд╡ (Equinox) рдХा рдХ्рдпा рддाрдд्рдкрд░्рдп рд╣ै ?
Ans. рд╡िрд╖ुрд╡ (Equinoxes) рд╡े рджिрди рд╣ैं, рдЬрдм рд╕ूрд░्рдп рдХी рдХिрд░рдгें рднूрдордз्рдп -рд░ेрдЦा рдкрд░ рд▓рдо्рдмрд╡рдд् рдЪрдордХрддी рд╣ैं рдФрд░ рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд╡िрд╢्рд╡ рдоें рд░ाрдд-рджिрди рдХी рд▓рдо्рдмाрдИ рд╕рдоाрди (12-12 рдШрдг्рдЯे) рд╣ोрддी рд╣ै। Equinox рд╢рдм्рдж рд▓ैрдЯिрди рднाрд╖ा рдХे (Equs) рдЕрд░्рдеाрдд् 'рд╕рдоाрди' рдПрд╡ं (nox) рдЕрд░्рдеाрдд् 'рд░ाрдд' рд╢рдм्рджों рд╕े рдоिрд▓рдХрд░ рдмрдиा рд╣ै, рдЬिрд╕рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै 'рд╕рдоाрди рд░ाрдд्рд░ि' ।
(h)рдЕрд░्рдзрд░ाрдд्рд░ि рдХा рд╕ूрд░्рдп рдХिрд╕े рдХрд╣рддे рд╣ैं?
Ans. рдЕрд░्рдж्рдзрд░ाрдд्рд░ि рдХा рд╕ूрд░्рдп (Mid-night Sun) - рдз्рд░ुрд╡ीрдп рдк्рд░рджेрд╢ों рдоें рдЧ्рд░ीрд╖्рдо рдХाрд▓ рдоें рдЕрд░्рдж्рдзрд░ाрдд्рд░ि рдХे рд╕рдордп рджिрдЦाрдИ рдкрдб़рдиे рд╡ाрд▓े рд╕ूрд░्рдп рдХो рдЕрд░्рдж्рдзрд░ाрдд्рд░ि рдХा рд╕ूрд░्рдп (Mid-night Sun) рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдЙрдд्рддрд░ी рдз्рд░ुрд╡ рд╡ृрдд्рдд (Arctic Circle) рдкрд░ рд╕्рдеिрдд рдиाрд░्рд╡े рдоें рдРрд╕ा рд╣ी рд╣ोрддा рд╣ै। рд╡рд╣ाँ рд╡िрд╢्рд╡ рдХे рдЕрди्рдп рднाрдЧों рдХे рд▓ोрдЧ рдЕрд░्рдж्рдзрд░ाрдд्рд░ि рдХा рд╕ूрд░्рдп рджेрдЦрдиे рдХे рд▓िрдП рдЖрдпा рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЗрд╕рд▓िрдП рдиाрд░्рд╡े рдХो рдЕрд░्рдзрд░ाрдд्рд░ि рдХे рд╕ूрд░्рдп рдХा рджेрд╢ (Land of midnight sun) рдХрд╣рддे рд╣ैं।
(i) рдорд╣ाрд╡िрд╖ुрд╡ рдХ्рдпा рд╣ै?
Ans. рдмрд╕ंрдд рд╡िрд╖ुрд╡ (Vernal Equinox) : - 21 рдоाрд░्рдЪ рдХो рд╕ूрд░्рдп рдХी рдХिрд░рдгें рднूрдордз्рдп рд░ेрдЦा рдкрд░ рд▓рдо्рд╡рд╡рдд् рдЪрдордХрддी рд╣ैं । рдЗрд╕ рджिрди рдк्рд░рдХाрд╢ рдЪрдХ्рд░ рд╕рднी рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рд░ेрдЦाрдУं рдХो рджो рд╕рдоाрди рднाрдЧों рдоें рд╡िрднाрдЬिрдд рдХрд░рддा рд╣ै । рдЕрддः рдЗрд╕ рджिрди рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд╡िрд╢्рд╡ рдоें рджिрди рдФрд░ рд░ाрдд рдХी рд▓рдо्рдмाрдИ рд╕рдоाрди (12-12 рдШंрдЯे рдХी) рд╣ोрддी рд╣ै । рдЗрд╕ рд╕рдордп рдЙрдд्рддрд░ी рдЧोрд▓ाрд░्рдж्рдз рдоें рд╡рд╕ंрдд рдЛрддु рд╣ोрддी рд╣ै । рдЕрдд: рдкृрде्рд╡ी рдХी 21 рдоाрд░्рдЪ рдХी рд╕्рдеिрддि рдХो рдорд╣ाрд╡िрд╖ुрд╡ (Vernal Equinox) рдпा рд╡рд╕ंрдд рд╡िрд╖ुрд╡ (Spring Equinox) рдХрд╣рддे рд╣ैं।
(i) рд╕ंрдХ्рд░ांрддि рд╕े рдЖрдк рдХ्рдпा рд╕рдордЭрддे рд╣ैं?
Ans. рд╕ंрдХ्рд░ांрддि (Solstice) - рдкृрде्рд╡ी рдХी рдЕрдХ्рд╖-рд░ेрдЦा (рдХीрд▓ी) рдХрдХ्рд╖-рддрд▓ рдкрд░ рд╕ीрдзी рди рдЦрдб़ी рд╣ोрдХрд░ рд▓рдо्рдм рдЕрд╡рд╕्рдеा рд╕े 23½° рдЭुрдХी рд╣ुрдИ рд╣ै। рдЕрдд: рд╕ूрд░्рдп 23½° рдЙрдд्рддрд░ी рдПрд╡ं 23½° рджрдХ्рд╖िрдгी рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рд░ेрдЦाрдУं рд╕े рд╡ाрд╣рд░ рдХрднी рднी рд▓рдо्рдмрд╡рдд् рдирд╣ीं рдЪрдордХрддा рд╣ै। рдкृрде्рд╡ी рдХी рд╡ाрд░्рд╖िрдХ рдЧрддि рдХी рд╡рд╣ рдЕрд╡рд╕्рдеा рдЬрдм рд╕ूрд░्рдп 23½° рдЙрдд्рддрд░ी рдпा 23½°рджрдХ्рд╖िрдгी рд░ेрдЦाрдУं рдкрд░ рд▓рдо्рдмрд╡рдд рдЪрдордХрддा рд╣ै, рдЙрд╕े рд╕ंрдХ्рд░ांрддि рдХрд╣рддे рд╣ैं।
d) рдЛрддु рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХे рдХाрд░рдгों рдХा рд╕рдЪिрдд्рд░ рд╡рд░्рдгрди рдХीрдЬिрдП।
Ans.
Book
D-10-,E-4-рдЧ्рд░рд╣ीрдп рд╣рд╡ाрдПं рдХ्рдпा рд╣ै?
Ans-рд╡े рдкрд╡рдиें рдЬो рдХि рд╡рд░्рд╖рдкрд░्рдпрди्рдд рдПрдХ рдиिрд╢्рдЪिрдд рджिрд╢ा рдХी рддрд░рдл рдк्рд░рд╡ाрд╣िрдд рд╣ोрддी рд╣ैं, рдЧ्рд░рд╣ीрдп рдкрд╡рдиें рдХрд╣рд▓ाрддी рд╣ैं।
Lesson-3
1. (a) рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рдХिрд╕े рдХрд╣рддे рд╣ैं?
(b) 'рджेрд╢ाрди्рддрд░' рд╢рдм्рдж рд╕े рдЖрдк рд╕्рдпा рд╕рдордЭрддे рд╣ैं ?
Ans. (a) рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ (Latitude) :- рднूрдордз्рдп рд░ेрдЦा рдХे рдЙрдд्рддрд░ рдпा рджрдХ्рд╖िрдг рдХिрд╕ी рд╕्рдеाрди рд╡िрд╢ेрд╖ рдХो рдХोрдгाрдд्рдордХ рджूрд░ी рдХो рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рдХрд╣рддे рд╣ैं।
(b) рджेрд╢ाрди्рддрд░ (Longitude) :- рдоुрдЦ्рдп рдордз्рдпाрд╣्рди рд░ेрдЦा рдХे рдкूрд░्рд╡ рдпा рдкрд╢्рдЪिрдо рдХिрд╕ी рд╕्рдеाрди рд╡िрд╢ेрд╖ рдХी рдХोрдгाрдд्рдордХ рджूрд░ी рдХो рджेрд╢ाрди्рддрд░ рдХрд╣рддे рд╣ैं।
2. рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рдФрд░ рджेрд╢ाрди्рддрд░ рдоें рдЕрди्рддрд░ рдмрддाрдУं।
Ans.рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рдФрд░ рджेрд╢ाрди्рддрд░ рдоें рдЕрди्рддрд░
3. рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рд░ेрдЦा рдПрд╡ं рджेрд╢ाрди्рддрд░ рд░ेрдЦा рд╕े рдЖрдк рдХ्рдпा рд╕рдордЭрддे рд╣ैं?
Ans. рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рд░ेрдЦा (Parallel of latitude) :- рднूрдордз्рдп рд░ेрдЦा рд╕े рд╕рдоाрди рдХोрдгिрдХ рджूрд░ी рдЕрд░्рдеाрдд् рд╕рдоाрди рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рдХे рд╕्рдеाрдиों рдХो рдоिрд▓ाрддे рд╣ुрдП рдкрд╢्рдЪिрдо рд╕े рдкूрд░्рд╡ рдЦींрдЪी рдЧрдпी рдХрд▓्рдкिрдд рд░ेрдЦा рдХो рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рд░ेрдЦा (Line of latitude) рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдпे рд░ेрдЦाрдпें рднूрдордз्рдп рд░ेрдЦा рдХे рд╕рдоाрдиाрди्рддрд░ рд╣ोрддी рд╣ै рдЕंрдд: рдЗрди्рд╣ें 'рд╕рдоाрдиाрди्рддрд░ рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рд░ेрдЦाрдпें' (Parallels
of Latitudes) рдпा рд╕рдоाрдиाрди्рддрд░ рд░ेрдЦाрдПँ (Parallels) рднी рдХрд╣рддे рд╣ैं।
рджेрд╢ाрди्рддрд░ рд░ेрдЦा (Meridian of Longitude) :- рдоुрдЦ्рдп рдордз्рдпाрд╣्рди рд░ेрдЦा рд╕े рд╕рдоाрди рдХोрдгिрдХ рджूрд░ी рдпा рд╕рдоाрди рджेрд╢ाрди्рддрд░ рдХे рд╕्рдеाрдиों рдХो рдоिрд▓ाрддे рд╣ुрдП рдЙрдд्рддрд░ рд╕े рджрдХ्рд╖िрдг рдЦींрдЪी рдЧрдпी рдХрд▓्рдкिрдд рд░ेрдЦा рдХो рджेрд╢ाрди्рддрд░ рд░ेрдЦा (Meridian of Longitude) рдХрд╣рддे рд╣ैं।
4.рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рд╡ рджेрд╢ाрди्рддрд░ рд░ेрдЦाрдУं рдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ рдмрддाрдУ।
Ans. рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рд░ेрдЦाрдУं рдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ - (1) рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рд░ेрдЦाрдПँ рднूрдордз्рдп рд░ेрдЦा рдХे рдЙрдд्рддрд░ рдпा рджрдХ्рд╖िрдг рд╕рдоाрди рдХोрдгिрдХ рджूрд░ी рдкрд░ рдЦींрдЪी рдЧрдпी рд╣ैं। (2) рдпे рд░ेрдЦाрдПँ рдкрд╢्рдЪिрдо рд╕े рдкूрд░्рд╡ рдЦींрдЪी рдЧрдпी рдоाрди рд▓ी рдЧрдпी рд╣ैं । (3 ) рдпे рд░ेрдЦाрдПँ рдкूрд░्рдг рд╡ृрдд्рдд рд╣ोрддी рд╣ैं । (4) рдпे рд░ेрдЦाрдПँ рдЖрдкрд╕ рдоें рд╕рдоाрдиाрди्рддрд░ рд╣ोрддी рд╣ैं । (5) рднूрдордз्рдп рд░ेрдЦा рд╕े рдЙрдд्рддрд░ рдпा рджрдХ्рд╖िрдг рдЬाрдиे рдкрд░ рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рд░ेрдЦाрдУं рдХी рд▓рдо्рдмाрдИ рдХ्рд░рдорд╢ः рдХрдо рд╣ोрддी рдЬाрддी рд╣ै। рднूрдордз्рдп рд░ेрдЦा рд╕рдмрд╕े рдмрдб़ी рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рд░ेрдЦा рд╣ै, рдЬрдмрдХि рдз्рд░ुрд╡ों рдХी рд▓рдо्рдмाрдИ рд╡िрди्рджुрдоाрдд्рд░ рд╣ै। (6) рдпे рд░ेрдЦाрдПँ рднूрдордз्рдп рд░ेрдЦा рд╕े 90° рдЙрдд्рддрд░ рдпा 90° рджрдХ्рд╖िрдг рддрдХ рдЦींрдЪी рдЧрдпी рд╣ैं। (7) рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рд░ेрдЦा рд╕्рдеाрди рдХी рдЬрд▓рд╡ाрдпु рддрдеा рджिрди-рд░ाрдд рдХी рд▓рдо्рдмाрдИ рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рдоिрд▓рддी рд╣ै । рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрд╕ी
рджेрд╢ाрди्рддрд░ рд░ेрдЦाрдУं рдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ :- (1) рдпे рд░ेрдЦाрдПँ рдоुрдЦ्рдп рдордз्рдпाрд╣्рди рд░ेрдЦा рд╕े рдкूрд░्рд╡ рдпा рдкрд╢्рдЪिрдо рд╕рдоाрди рдХोрдгिрдХ рджूрд░ी рдкрд░ рдЦींрдЪी рдЧрдпी рд╣ैं। (2) рдпे рд░ेрдЦाрдПँ рджोрдиों рдз्рд░ुрд╡ों рдХो рдоिрд▓ाрддी рд╣ुрдИ рдЙрдд्рддрд░ рд╕े рджрдХ्рд╖िрдг рдЦींрдЪी рдЧрдпी рд╣ैं । (3) рдпे рд░ेрдЦाрдПँ рдЕрд░्рдж्рдзрд╡ृрдд्рдд рд╣ोрддी рд╣ैं। (4) рдпे рд░ेрдЦाрдПँ рдЖрдкрд╕ рдоें рд╕рдоाрдиाрди्рддрд░ рдирд╣ीं рд╣ोрддी рд╣ैं। рднूрдордз्рдп рд░ेрдЦा рд╕े рджूрд░ рдЬाрдиे рдкрд░ рдЗрдирдХे рдмीрдЪ рдХी рджूрд░ी рдХ्рд░рдорд╢: рдХрдо рд╣ोрддी рдЬाрддी рд╣ै। рднूрдордз्рдп рд░ेрдЦा рдкрд░ рдЗрдирдХे рдмीрдЪ рдХी рджूрд░ी рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рддрдеा рдз्рд░ुрд╡ों рдкрд░ рд╢ूрди्рдп рд╣ै। (5) рд╕рднी рджेрд╢ाрди्рддрд░ рд░ेрдЦाрдУं рдХी рд▓рдо्рдмाрдИ рд╕рдоाрди рд╣ोрддी рд╣ै। (6) рдпे рд░ेрдЦाрдПँ рдоुрдЦ्рдп рдордз्рдпाрд╣्рди рд░ेрдЦा рд╕े 180° рдкूрд░्рд╡ рддрдеा 180° рдкрд╢्рдЪिрдо рддрдХ рдЦींрдЪी рдЧрдпी рд╣ैं। (7) рдПрдХ рд╣ी рджेрд╢ाрди्рддрд░ рд░ेрдЦा рдХे рд╕рднी рд╕्рдеाрдиों рдкрд░ рдордз्рдпाрд╣्рдирдХाрд▓ рдПрдХ рд╕ाрде рд╣ी рд╣ोрддा рд╣ै । рдПрдХ рд╣ी рджेрд╢ाрди्рддрд░ рд░ेрдЦा рдХे рд╕рднी рд╕्рдеाрдиों рдкрд░ рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕рдордп рдПрдХ рд╕рдоाрди рд╣ी рд╣ोрддा рд╣ै ।
5.рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рдПрд╡ं рджेрд╢ाрди्рддрд░ рд░ेрдЦाрдУं рдоें рдХ्рдпा рдЕрди्рддрд░ рд╣ैं ?
Ans. рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рд╡ рджेрд╢ाрди्рддрд░ рд░ेрдЦाрдУं рдоें рдЕрди्рддрд░
6.рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рдПрд╡ं рджेрд╢ाрди्рддрд░ рд░ेрдЦाрдУ рдХे рдХ्рдпा рдЙрдкрдпोрдЧ рд╣ैं ?
Ans.
рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рд╡ рджेрд╢ाрди्рддрд░ рд░ेрдЦाрдУं рдХे рдЙрдкрдпोрдЧ
(1) рдХिрд╕ी рд╕्рдеाрди рдХी рд╕्рдеिрддि рдХा рдиिрд░्рдзाрд░рдг :- рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рд╡ рджेрд╢ाрди्рддрд░ рд░ेрдЦाрдУं рдХा рд╕рдмрд╕े рдмрдб़ा рдЙрдкрдпोрдЧ рдпрд╣ी рд╣ै рдХि рдЗрдирдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рд╕े рдкृрде्рд╡ी рдХे рдЧोрд▓े рдкрд░ рдХिрд╕ी рд╕्рдеाрди рдХी рд╕्рдеिрддि рдХा рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдЖрд╕ाрдиी рд╕े рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рджोрдиों рд░ेрдЦाрдУं рдХे рдХрдЯाрди рдмिрди्рджु рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрд╕ी рд╕्рдеाрди рдХी рд╕्рдеिрддि рд╡्рдпрдХ्рдд рдХी рдЬाрдиी рд╣ै।
(2) рдЬрд▓рд╡ाрдпु рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी :- рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рд░ेрдЦाрдУं рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрд╕ी рд╕्рдеाрди рдХी рдЬрд▓рд╡ाрдпु рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рд╣ोрдиी рд╣ै। рднूрдордз्рдп рд░ेрдЦा рд╕े рдЙрдд्рддрд░ рд╡ рджрдХ्рд╖िрдг рдЬाрдиे рдкрд░ рддाрдкрдХ्рд░рдо рдХрдо рд╣ोрддा рдЬाрддा рд╣ै। рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рд░ेрдЦाрдУं рдХी рд╕рд╣ाрдпрдиी рд╕े рд╣ी рдкृрде्рд╡ी рдХो рддाрдк рдХрдЯिрдмрди्рдзों, рд╡ाрдпुрднाрд░ рддрдеा рд╕्рдеाрдпी рд╣рд╡ाрдУं рдХी рдкेрдЯिрдпों рдоें рдмाँрдЯा рдЧрдпा рд╣ै ।
(3) рджिрди-рд░ाрдд рдХी рд▓рдо्рдмाрдИ рдХा рдЬ्рдЮाрди :- рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рд░ेрдЦाрдУं рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рд╕े рдХिрд╕ी рд╕्рдеाрди рдХे рджिрди-рд░ाрдд рдХी рд▓рдо्рдмाрдИ рдХा рдЬ्рдЮाрди рд╣ोрддा рд╣ै। рднूрдордз्рдп рд░ेрдЦा рдкрд░ рд╡рд░्рд╖ рднрд░ рдмाрд░рд╣ рдШрдг्рдЯे рдХे рджिрди рд╡ 12 рдШрдг्рдЯे рдХी рд░ाрддें рд╣ोрддी рд╣ैं। рднूрдордз्рдп рд░ेрдЦा рд╕े рджूрд░ рдЬाрдиे рдкрд░ рд░ाрдд-рджिрди рдХी рд▓рдо्рдмाрдИ рдмрдв़рддी рдЬाрддी рд╣ै।
(4) рджूрд░ी рдХा рдЬ्рдЮाрди, :- 1° рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рд░ेрдЦा рдкाрд░ рдХрд░рдиे рдкрд░ 111 рдХिрд▓ोрдоीрдЯрд░ рджूрд░ी рдХा рдЕрди्рддрд░ рдкрдб़рддा рд╣ै। рдЕрд░्рдд: рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рд░ेрдЦाрдУं рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рд╕े рдХिрд╕ी рд╕्рдеाрди рдХी рднूрдордз्рдп рд░ेрдЦा рд╕े рдЙрдд्рддрд░ рд╡ рджрдХ्рд╖िрдг рдХी рджूрд░ी рдЬ्рдЮाрдд рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। рджो рджेрд╢ाрди्рддрд░ рд░ेрдЦाрдУं рдХे рдмीрдЪ рдХी рджूрд░ी рд╕рджा рд╕рдоाрди рдирд╣ीं рд╣ोрддी। рднूрдордз्рдп рд░ेрдЦा рдХे рд╕рдоीрдк рдпрд╣ рджूрд░ी рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ 111 рдХिрд▓ोрдоीрдЯрд░, 30° рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ों рдкрд░ 96.5 рдХिрд▓ोрдоीрдЯрд░, 60° рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ों рдкрд░ 55.4 рдХिрд▓ोрдоीрдЯрд░ рд╣ोрддी рд╣ै рдЬрдмрдХि рдз्рд░ुрд╡ों (90° рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ों) рдкрд░ рдпрд╣ рджूрд░ी рдирд╣ीं рдХे рдмрд░ाрдмрд░ рд╣ोрддी рд╣ै ।
(5) рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕рдордп рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी :- рджेрд╢ाрди्рддрд░ рд░ेрдЦाрдУं рдж्рд╡ाрд░ा рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕рдордп рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рд╣ोрддी рд╣ै। 1° рджेрд╢ाрди्рддрд░ рдкाрд░ рдХрд░рдиे рдкрд░ 4 рдоिрдирдЯ рд╕рдордп рдХा рдЕंрддрд░ рдкрдб़рддा рд╣ै।
7.рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕рдордп рдПрд╡ं рдк्рд░ाрдоाрдгिрдХ рд╕рдордп рдоें рдХ्рдпा рдЕрди्рддрд░ рд╣ै?
Ans. рд╕्рдеाрдиीрдп рдПрд╡ं рдк्рд░ाрдоाрдгिрдХ рд╕рдордпों рдоें рдЕंрддрд░ -
8. (рдХाрд░рдг рдмрддाрдУ)--
(a)рдЕрди्рддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рддिрдеि рд░ेрдЦा рдХेрд╡рд▓ рдорд╣ाрд╕ाрдЧрд░ों рд╕े рд╣ोрдХрд░ рдЦींрдЪी рдЧрдпी рд╣ै।
рдпा,
рдЕрди्рддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рддिрдеि рд░ेрдЦा рд╕рджैрд╡ 180° рд╕े рдоेрд▓ рдирд╣ीं рдЦाрддी рд╣ै ।
Ans. рдЕрди्рддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рддिрдеि рд░ेрдЦा 180° рджेрд╢ाрди्рддрд░ рд░ेрдЦा рд╕े рд▓рдЧрднрдЧ рдоेрд▓ рдЦाрддी рд╣ै। рдЗрд╕ рд░ेрдЦा рдХो рдкाрд░ рдХрд░рдиे рдкрд░ рдиिрдеि рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХрд░ рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдпрд╣ рд░ेрдЦा рдк्рд░рд╢ाрди्рдд рдорд╣ाрд╕ाрдЧрд░ рдХे рдордз्рдп рд╕े рд╣ोрдХрд░ рдЬाрддी рд╣ै। рдпрджि рдЗрд╕ рд░ेрдЦा рдХो рдЬ्рдпों рдХा рд▓्рдпो рдЕрди्рддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рддिрдеि рд░ेрдЦा рдоाрди рд▓िрдпा рдЬाрддा рддो рдПрдХ рд╣ी рджेрд╢ рдоें рдЗрд╕ рд░ेрдЦा рдХे рджोрдиों рддрд░рдл рдПрдХ рд╣ी рд╕рдордп рджो рддिрдеिрдпाँ рд╣ो рдЬाрдиी। рдЗрд╕рд╕े рд╕рд░рдХाрд░ी рдХाрд░्рдпों рдоें рдХाрдлी рдХрдаिрдиाрдИ рд╣ोрддी। рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рд╣ै рдХि рдЗрд╕ рд░ेрдЦा рдХो рд╕्рдеाрди-рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдЯेрдв़ी рдХрд░рдХे рдХेрд╡рд▓ рдорд╣ाрд╕ाрдЧрд░ рд╕े рд╣ी рд╣ोрдХрд░ рдЦींрдЪा рд╣ुрдЖ рдоाрди рд▓िрдпा рдЧрдпा рд╣ै ।
(b) рдЕрди्рддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рддिрдеि рд░ेрдЦा рд╕ीрдзी рдХ्рдпों рдирд╣ीं рдЦींрдЪी рдЧрдпी рд╣ै?
Ans. 180° рджेрд╢ाрди्рддрд░ рд░ेрдЦा рдк्рд░рд╢ाрди्рдд рдорд╣ाрд╕ाрдЧрд░ рдХे рдордз्рдп рд╕े рд╣ोрдХрд░ рдЬाрддी рд╣ै। рдЗрд╕ рд░ेрдЦा рдкрд░ рдХрдИ рджेрд╢ рдкрдб़рддे рд╣ैं। рдпрджि рдЗрд╕ी рд░ेрдЦा рдХो рдЬ्рдпों рдХा рдд्рдпों рдЕрди्рддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рддिрдеि рд░ेрдЦा рдоाрди рд▓िрдпा рдЬाрддा рддो рдПрдХ рд╣ी рджेрд╢ рдоें рдЗрд╕ рд░ेрдЦा рдХे рджोрдиों рддрд░рдл рдПрдХ рд╣ी рд╕рдордп рджो рддिрдеिрдпाँ рд╣ो рдЬाрддीं। рдЕрдд: рдЗрд╕ рд░ेрдЦा рдХो рд╕्рдеाрди-рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдЯेрдв़ी рдХрд░рдХे рд╕рдоुрдж्рд░ рдоें рд╣ी рд╣ोрдХрд░ рдЦींрдЪा рд╣ुрдЖ рдоाрдиा рдЧрдпा рд╣ै।
(c) рднूрдордз्рдпрд░ेрдЦा рдХे рд╕рд╣ाрд░े рдкृрде्рд╡ी рдХा рдкрд░िрдХ्рд░рдордг рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ा рдпाрдд्рд░ी рд╕рдордп рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХा рдЕрдиुрднрд╡ рдХрд░рддा I
Ans. рд╣рдо рдЬाрдирддे рд╣ैं рдХि рдкृрде्рд╡ी рдХे рдЕрдкрдиी рдХीрд▓ी рдкрд░ рдкрд╢्рдЪिрдо рд╕े рдкूрд░рдм рдШूрдордиे рдХे рдХाрд░рдг рд╣ी рджेрд╢ाрди्рддрд░ рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХे рд╕ाрде рд╣ी рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕рдордп рдоें рднी рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдоिрд▓рддा рд╣ै । рдк्рд░рддि 1° рджेрд╢ाрди्рддрд░ рдкाрд░ рдХрд░рдиे рдкрд░ 4 рдоिрдирдЯ рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕рдордп рдоें рдЕंрддрд░ рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдкूрд░рд╡ рдХे рд╕्рдеाрдиों рдХा рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕рдордп рдкрд╢्рдЪिрдо рдХे рд╕्рдеाрдиों рдХे рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕рдордп рд╕े рдЕрдзिрдХ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЪूँрдХि рднूрдордз्рдпрд░ेрдЦा рдХे рд╕рд╣ाрд░े рдпाрдд्рд░ा рдХрд░рдиे рдкрд░ рдЗрд╕рдХे рджेрд╢ाрди्рддрд░ рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд╣ोрддा рд░рд╣рддा рд╣ै। рдЕрдд : рдпाрдд्рд░ी рдХो рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕рдордп рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХा рдЕрдиुрднрд╡ рд╣ोрддा рд╣ै।
(d)рдХिрд╕ी рд╕्рдеाрди рд╡ рдЙрд╕рдХे рдк्рд░рддिрдкाрдж рд╕्рдеाрди рдХे рд╕рдордп рдоें 12 рдШрдг्рдЯे рдХा рдЕрди्рддрд░ рд╣ोрддा рд╣ै।
Ans. рдХिрд╕ी рд╕्рдеाрди рдПрд╡ं рдЙрд╕рдХे рдк्рд░рддिрдкाрдж рд╕्рдеाрдиों рдХे рджेрд╢ाрди्рддрд░ों рдоें 180°рдХा рдЕрди्рддрд░ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЪूँрдХि 1° рджेрд╢ाрди्рддрд░ рдХे рдЕрди्рддрд░ рдкрд░ 4 рдоिрдирдЯ рд╕рдордп рдХा рдЕрди्рддрд░ рдкрдб़рддा рд╣ै। рдЕрдд: 180°рджेрд╢ाрди्рддрд░ рдХे рдЕрди्рддрд░ рдкрд░ 180x 4=720 рдоिрдирдЯ = 12 рдШрдг्рдЯे рд╕рдордп рдХा рдЕрди्рддрд░ рдкрдб़рддा рд╣ै। рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рд╣ै рдХि рдХिрд╕ी рд╕्рдеाрди рдПрд╡ं рдЙрд╕рдХे рдк्рд░рддिрдкाрдж рд╕्рдеाрди рдХे рд╕рдордпों рдоें 12 рдШрдг्рдЯे рд╕рдордп рдХा рдЕрди्рддрд░ рд╣ोрддा рд╣ै।
(e) рдпрджि рдЖрдк рдк्рд░рдзाрди рдордз्рдпाрд╣्рди рд░ेрдЦा рдХे рд╕рд╣ाрд░े рдЙрдд्рддрд░ी рдз्рд░ुрд╡ рдХी рдУрд░ рдЬाрдПँрдЧे рддो рддाрдкрдоाрди рдоें рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХा рдЕрдиुрднрд╡ рдХрд░ेंрдЧे?
Ans, рджрдХ्рд╖िрдгी рдЧोрд▓ाрд░्рдж्рдз рдоें рджрдХ्рд╖िрдгी рдз्рд░ुрд╡ рд╕े рдк्рд░рдзाрди рдордз्рдпाрд╣्рди рд░ेрдЦा (Prime meridian ) рдХे рд╕рд╣ाрд░े рдЙрдд्рддрд░ी рдз्рд░ुрд╡ рдХी рддрд░рдл рдмрдв़рдиे рдкрд░ рднूрдордз्рдпрд░ेрдЦा рдХे рдкाрд╕ рддाрдкрдХ्рд░рдо рдмрдв़рддा рдЬाрддा рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рд╕ूрд░्рдп рдХी рдХिрд░рдгे рдХ्рд░рдорд╢ : рд▓рдо्рдмрд╡рдд् рд╣ोрддी рдЬाрддी
рд╣ैं। рдкрд░рди्рддु рднूрдордз्рдп рд░ेрдЦा рд╕े рдЙрдд्рддрд░ी рдз्рд░ुрд╡ рдХी рддрд░рдл рдЬाрдиे рдкрд░ рддाрдкрдХ्рд░рдо рдШрдЯрддा рдЬाрддा рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рд╕ूрд░्рдп рдХी рдХिрд░рдгें рдХ्рд░рдорд╢ः рддिрд░рдаी рдкрдб़рдиे рд▓рдЧрддी рд╣ैं।
(f) рдХिрд╕ी рд╕्рдеाрди рдПрд╡ं рдЙрд╕рдХे рдк्рд░рддिрдкाрдж рд╕्рдеाрди рдХे рдмीрдЪ рд╕рдордп рдХा рдЕрди्рддрд░ 12 рдШрдг्рдЯे рдХा рдХ्рдпों рд░рд╣рддा рд╣ै ?
Ans-рдХिрд╕ी рд╕्рдеाрди рдПрд╡ं рдЙрд╕рдХे рдк्рд░рддिрдкाрдж рд╕्рдеाрди рдХे рдмीрдЪ 180° рджेрд╢ाрди्рддрд░ рдХा рдЕрди्рддрд░ рд╣ोрддा рд╣ै рдЗрд╕рд▓िрдП рдЗрди рджोрдиों рдХे рдмीрдЪ рдХे рд╕рдордп рдХा рдЕрди्рддрд░ 12 рдШंрдЯे рд░рд╣рддा рд╣ै।
(g) рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рд░ेрдЦाрдУं рдХो рд╕рдоाрдиाрди्рддрд░ рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рд░ेрдЦा рдХ्рдпों рдХрд╣рддे рд╣ैं?
рдЙрдд्рддрд░- рд╕рднी рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рд░ेрдЦाрдПँ рдЖрдкрд╕ рдоें рд╕рдоाрдирди्рддрд░ рд╣ोрддी рд╣ै рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдЗрди्рд╣ें рд╕рдоाрдиाрди्рддрд░ рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рд░ेрдЦा рдХрд╣рддे рд╣ैं।
(h) рдЙрд╖्рдг рдХрдЯिрдмрди्рдз рдкृрде्рд╡ी рдХा рд╕рдмрд╕े рдЧрд░्рдо рдХрдЯिрдмрди्рдз рдХ्рдпों рд╣ै।
рдЙрдд्рддрд░- рдХрд░्рдХ рдПрд╡ं рдордХрд░ рд░ेрдЦाрдУं рдХे рдордз्рдп рдХा рднाрдЧ рдЙрд╖्рдг рдХрдЯिрдмрди्рдз рдХрд╣рд▓ाрддा рд╣ै। рдХрд░्рдХ рдПрд╡ं рдордХрд░ рд░ेрдЦाрдПँ рд╕ूрд░्рдп рдХी рдХिрд░рдгों рдХे рд▓рдо्рдмрд╡рдд् рдкрдб़рдиे рдХी рдХ्рд░рдорд╢ : рдЙрдд्рддрд░ी рдПрд╡ं рджрдХ्рд╖िрдгी рд╕ीрдоाрдПँ рд╣ैं рдЕрдд : рдЗрд╕ рднाрдЧ рдоें рд╕ूрд░्рдп рдХी рдХिрд░рдгें рд▓рдо्рдмрд╡рдд् рдкрдб़рддी рд╣ैं рдпा рдЙрдирдХा рддिрд░рдЫाрдкрди рдмрд╣ुрдд рдХрдо рд░рд╣рддा рд╣ै। рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдпрд╣ рдкृрде्рд╡ी рдХा рд╕рдмрд╕े рдЧрд░्рдо рдХрдЯिрд╡рди्рдз рд╣ै।
(i) рджेрд╢ाрди्рддрд░ рд░ेрдЦाрдУं рдХो рдордз्рдпाрд╣्рди рд░ेрдЦा рдХ्рдпों рдХрд╣рддे рд╣ैं?
рдЙрдд्рддрд░- рдХिрд╕ी рдПрдХ рджेрд╢ाрди्рддрд░ рд░ेрдЦा рдХे рд╕рднी рд╕्рдеाрдиों рдкрд░ рдордз्рдпाрд╣्рди рдХाрд▓ рдПрдХ рд╣ी рд╕ाрде рд╣ोрддा рд╣ै, рдЗрд╕ीрд▓िрдП рджेрд╢ाрди्рддрд░ рд░ेрдЦाрдУं рдХो рдордз्рдпाрд╣्рди рд░ेрдЦा рднी рдХрд╣рддे рд╣ैं।
(j) рд╣рдо рдЕрдкрдиे рджैрдиिрдХ рдЬीрд╡рди рдоें рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕рдордп рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХ्рдпों рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं?
рдЙрдд्рддрд░- рдкृрде्рд╡ी рдХे рд╡िрднिрди्рди рд╕्рдеाрдиों рдХा рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕рдордп рднिрди्рди-рднिрди्рди рд╣ोрддा рд╣ै । рдЕрдд: рдпрджि рдХिрд╕ी рджेрд╢ рдХे рднीрддрд░ рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдЙрд╕рдХा рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕рдордп рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдоें рд▓ाрдпा рдЬाрдП рддो рд╕рдордп рд╕рдо्рдмрди्рдзी рд╡िрднिрди्рди рдХाрд░्рдпों рдоें рдХाрдлी рдХрдаिрдиाрдИ рд╣ोрдЧी। рд╕рдордп рд╕рдо्рдмрди्рдзी рдХрдаिрдиाрдЗрдпों рдХे рдХाрд░рдг рд╣ी рд╣рдо рдЕрдкрдиे рджैрдиिрдХ рдЬीрд╡рди рдоें рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕рдордп рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рди рдХрд░рдХे рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХिрдП рдЧрдП рдк्рд░рдоाрдгिрдХ рд╕рдордп рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░рддे рд╣ैं।
9. рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдк्рд░рд╢्рдиों рдХा рдЙрдд्рддрд░ рд▓िрдЦिрдП- :- (2 Marks)
(a) рдк्рд░ाрдоाрдгिрдХ рд╕рдордп рдПрд╡ं рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕рдордп рдХ्рдпा рд╣ै?
Ans. рдк्рд░ाрдоाрдгिрдХ рд╕рдордп (Standard Time)- рдХिрд╕ी рджेрд╢ рдХे рд▓рдЧрднрдЧ рдордз्рдп рдоें рд╕्рдеिрдд рдк्рд░ाрдоाрдгिрдХ рдордз्рдпाрди्рд╣ рд░ेрдЦा рдХे рдордз्рдпाрди्рд╣рдХाрд▓ीрди рд╕ूрд░्рдп рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рд╕рдордп рдХो рдк्рд░ाрдоाрдгिрдХ рд╕рдордп рдХрд╣рддे рд╣ैं।
рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕рдордп (Local Time) - рджेрд╢ाрди्рддрд░ीрдп рд╕्рдеिрддि рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдордз्рдпाрди्рд╣рдХाрд▓ рдХो рджोрдкрд╣рд░ (12.00 Noon) рдоाрдирдХрд░ рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХिрдпे рдЧрдпे рдХिрд╕ी рд╕्рдеाрди рд╡िрд╢ेрд╖ рдХे рд╕рдордп рдХो рд╡рд╣ाँ рдХा рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕рдордп рдХрд╣рддे рд╣ैं।
(b) рднाрд░рдд рдХा рдк्рд░ाрдоाрдгिрдХ рд╕рдордп (I.S.T.) рдХ्рдпा рд╣ै ? (What is I.S.T?)
Ans. рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рднाрд░рдд рджेрд╢ рдоें рдШрдб़िрдпाँ 82.5° рдкूрд░्рд╡ी рджेрд╢ाрди्рддрд░ рд░ेрдЦा рдХे рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕рдордп рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЪрд▓рддी рд╣ैं । рдЕрдд: 82.5° рдкूрд░्рд╡ी рджेрд╢ाрди्рддрд░ рд░ेрдЦा рдХे рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕рдордп рдХो рднाрд░рдд рдХा рдк्рд░ाрдоाрдгिрдХ рд╕рдордп (Indian Standard Time рдпा I. S. T.) рдХрд╣рддे рд╣ैं।
(c)рдорд╣ाрди рд╡ृрдд्рдд рдХ्рдпा рд╣ै? рдЗрдирдХे рдЙрдкрдпोрдЧ рд▓िрдЦिрдП।
Ans. рдорд╣ाрди рд╡ृрдд्рдд (Great Circle)-:рдкृрде्рд╡ी рдХे рдзрд░ाрддрд▓ рдкрд░ рдЦींрдЪे рдЧрдпे рд╡े рд╕рдмрд╕े рдмрдб़े рд╡ृрдд्рдд рдЬिрдирдХा рдХेрди्рдж्рд░ рдкृрде्рд╡ी рдХा рдХेрди्рдж्рд░ рд╣ो рддрдеा рдЬो рдкृрде्рд╡ी рдХो рджो рд╕рдоाрди рднाрдЧों рдоें рдмाँрдЯ рд╕рдХрддे рд╣ैं, рдорд╣ाрди рд╡ृрдд्рдд рдХрд╣рд▓ाрддे рд╣ैं। рднूрдордз्рдпрд░ेрдЦा рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рд░ेрдЦाрдУं рдоें рд╕рдмрд╕े рдмрдб़ी рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рдЗрд╕े рдорд╣ाрди рд╡ृрдд्рдд (Great Circle) рдХрд╣рддे рд╣ैं।
рдорд╣ाрди рд╡ृрдд्рдд рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ - рдЧोрд▓ рдкृрде्рд╡ी рдкрд░ рдХिрди्рд╣ीं рджो рд╕्рдеाрдиों рдХे рдмीрдЪ рдХी рд▓рдШुрдд्рддрдо рджूрд░ी рддрдп рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдорд╣ाрди рд╡ृрдд्рдд рдкрде рдХा рдЕрдиुрд╕рд░рдг рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдЬрд▓рдпाрди рддрдеा рд╡ाрдпुрдпाрди рд╕рдордп рдПрд╡ं рдИंрдзрди рдХी рдмрдЪрдд рдХे рд▓िрдП рдЬрд╣ाँ рддрдХ рд╕рдо्рднрд╡ рд╣ोрддा рд╣ै, рдорд╣ाрди рд╡ृрдд्рдд рдкрде рдХा рд╣ी рдЕрдиुрд╕рд░рдг рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЧ्рд▓ोрдм рдкрд░ рдПрдХ рджूрд╕рд░े рдХे рд╡िрдкрд░ीрдд рд╕्рдеिрдд рд╕्рдеाрдиों рдХे рд▓िрдП рдорд╣ाрди рд╡ृрдд्рдд рдкрде рдХा рд╡िрд╢ेрд╖ рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рд╣ै।
(d)рдХ्рд░ोрдиोрдоीрдЯрд░ рдФрд░ рд╕ेрдХ्рд╕рдЯेрдг्рдЯ рдХ्рдпा рд╣ैं ?
Ans. рдХ्рд░ोрдиोрдоीрдЯрд░ (Chronometer) - рдХ्рд░ोрдиोрдоीрдЯрд░ं рд╡рд╣ рдШрдб़ी рд╣ै, рдЬो рд╕рджा рдЧ्рд░ीрдирд╡िрдЪ рд╕рдордп (G.M.T.) рдмрддाрддी рд╣ै। рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рдпрд╣ рд╡рд╣ рдШрдб़ी рд╣ै, рдЬो рдмिрд▓्рдХुрд▓ рд╕рд╣ी рд╕рдордп рдмрддाрддी рд╣ै ।
рд╕ेрдХ्рд╕рдЯेрдг्рдЯ (Sextant) - рдпрд╣ рдПрдХ рдпंрдд्рд░ рд╣ै рдЬिрд╕рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рд╕े рд╕ूрд░्рдп, рдЪрди्рдж्рд░рдоा рдпा рддाрд░ों рдХी рдХ्рд╖िрддिрдЬ рд░ेрдЦा рд╕े рдХोрдгिрдХ рдКँрдЪाрдИ рдЬ्рдЮाрдд рдХी рдЬाрддी рд╣ै।
(e) рдХ्рд░ोрдиोрдоीрдЯрд░ рдХा рдХ्рдпा рдХाрд░्рдп рд╣ै?
Ans. рдЕрди्рддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдХाрд░्рдпों рдоें рдЗрд╕ी рдШрдб़ी рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै । рдЗрд╕ рдШрдб़ी рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рд╕े рдХिрд╕ी рд╕्рдеाрди рдХे рджेрд╢ाрди्рддрд░ рдХी рдЧрдгрдиा рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै।
(f) рдЕрди्рддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рддिрдеि рд░ेрдЦा рдХ्рдпा рд╣ै?
Ans. рдЕрди्рддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рддिрдеि рд░ेрдЦा 180° рджेрд╢ाрди्рддрд░ рд░ेрдЦा рд╕े рд▓рдЧрднрдЧ рдоेрд▓ рдЦाрдиे рд╡ाрд▓ी рддрдеा рдХेрд╡рд▓ рдорд╣ाрд╕ाрдЧрд░ рд╕े рдЧुрдЬрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рд╡рд╣ рдХाрд▓्рдкрдиिрдХ рд░ेрдЦा рд╣ै рдЬिрд╕े рдкाрд░ рдХрд░рдХे рдкрд╢्рдЪिрдо рд╕े рдкूрд░्рд╡ рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рдпाрдд्рд░ी рдЕрдкрдиी рдбाрдпрд░ी рдоें рдПрдХ рджिрди рдкीрдЫे рддрдеा рдкूрд░्рд╡ рд╕े рдкрд╢्рдЪिрдо рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рдпाрдд्рд░ी рдЕрдкрдиी рдбाрдпрд░ी рдоें рдПрдХ рджिрди рдЖрдЧे рдХрд░ рд▓ेрддे рд╣ैं।
(g) 10° рдЙрдд्рддрд░ी рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рдПрд╡ं 60° рдкूрд░्рд╡ी рджेрд╢ाрди्рддрд░ рдкрд░ рд╕्рдеिрдд рдХिрд╕ी рд╕्рдеाрди рдХा рдк्рд░рддिрдкाрдж рд╕्рдеाрди рдЬ्рдЮाрдд рдХीрдЬिрдП।
Ans. рдиिрд╢्рдЪिрдд рд╕्рдеाрди рдХा рдк्рд░рддिрдкाрдж рд╕्рдеाрди 10°S рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рддрдеा 180°- 60° = 120°W рджेрд╢ाрди्рддрд░ рдкрд░ рд╣ोрдЧा।
(h) рдордз्рдпाрд╣्рди рд░ेрдЦा рдХिрд╕े рдХрд╣рддे рд╣ैं?
Ans. рджोрдиों рдз्рд░ुрд╡ों рдХो рдоिрд▓ाрддे рд╣ुрдП рдЙрдд्рддрд░ рд╕े рджрдХ्рд╖िрдг рдЦींрдЪी рдЧрдпी рдХрд▓्рдкिрдд рд░ेрдЦा рдХो рдордз्рдпाрд╣्рди рд░ेрдЦा рдХрд╣рддे рд╣ैं, рдХ्рдпोंрдХि рдЗрд╕ рд░ेрдЦा рдХे рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдордз्рдпाрд╣्рди рдХाрд▓ рдПрдХ рд╕ाрде рд╣ी рд╣ोрддा рд╣ै।
(i) рдк्рд░рдзाрди рдордз्рдпाрд╣्рди рд░ेрдЦा рдХिрд╕े рдХрд╣рддे рд╣ै ?
Ans. рд▓рди्рджрди рдирдЧрд░ рдХे рдЧ्рд░ीрдирд╡िрдЪ рд╕्рдеाрди рд╕े рд╣ोрдХрд░ рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рдордз्рдпाрд╣्рди рд░ेрдЦा рдХो рдк्рд░рдзाрди рдордз्рдпाрд╣्рди рд░ेрдЦा рдХрд╣рддे рд╣ैं рдХ्рдпोंрдХि рдЕрди्рдп
рдордз्рдпाрд╣्рди рд░ेрдЦाрдУं рдХी рдЧрдгрдиा рдЗрд╕ी рдордз्рдпाрд╣्рди рд░ेрдЦा рд╕े рдХी рдЬाрддी рд╣ै।
(j) рдХрд░्рдХ рд╡ рдордХрд░ рд░ेрдЦाрдУं рдХे рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рдХ्рдпा рд╣ै?
Ans. рдХрд░्рдХ рд░ेрдЦा рдХा рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ 23.5°N рддрдеा рдордХрд░ рд░ेрдЦा рдХा рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ 23.5°S рд╣ै।
(k) рдХौрди рд░ेрдЦा рдкृрде्рд╡ी рдХो рдЙрдд्рддрд░ी рдПрд╡ं рджрдХ्рд╖िрдгी рдЧोрд▓ाрд░्рдж्рдз рдоें рдмрд░ाрдмрд░ -рдмрд░ाрдмрд░ рдмाँрдЯрддी рд╣ै ? рдЙрд╕рдХा рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рдХिрддрдиा рд╣ै ?
Ans. рднूрдордз्рдп рд░ेрдЦा рдкृрде्рд╡ी рдХो рдЙрдд्рддрд░ी рдЧोрд▓ाрд░्рдж्рдз рддрдеा рджрдХ्рд╖िрдгी рдЧोрд▓ाрд░्рдж्рдз рдиाрдордХ рджो рд╕рдоाрди рдЕрд░्рдж्рдзрднाрдЧों рдоें рд╡िрднाрдЬिрдд рдХрд░рддी рд╣ै । рдЗрд╕рдХी рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ 0° рд╣ै।
(l) рдкृрде्рд╡ी рдкрд░ рдХिрд╕ी рд╕्рдеाрди рдХी рд╕्рдеिрддि рдХे рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рджो рдмिрди्рджु рдХौрди-рдХौрди рд╕े рд╣ैं।
Ans. рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рдПрд╡ं рджेрд╢ाрди्рддрд░ рд░ेрдЦाрдУं рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рд╕े рдкृрде्рд╡ी рдкрд░ рдХिрд╕ी рд╕्рдеाрди рдХी рд╕्рдеिрддि рдмрддрд▓ाрдпी рдЬाрддी рд╣ै। рдХिрд╕ी рд╕्рдеाрди рдХी рд╕्рдеिрддि рдЗрди рджोрдиों рд░ेрдЦाрдУं рдХे рдХрдЯाрди рдмिрди्рджु рдж्рд╡ाрд░ा рджिрдЦाрдпी рдЬाрддी рд╣ै।
(m) рдк्рд░рддिрдкाрдж рд╕्рдеाрди рд╕े рдЖрдк рдХ्рдпा рд╕рдордЭрддे рд╣ैं ?
Ans. рдкृрде्рд╡ी рдХे рдЧोрд▓े рдкрд░ рд╕्рдеिрдд рдХिрд╕ी рд╕्рдеाрди рдХे рдаीрдХ рд╡िрдкрд░ीрдд рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рд╕्рдеिрдд рд╕्рдеाрди рдХो рдкрд╣рд▓े рд╕्рдеाрди рдХा рдк्рд░рддिрдкाрдж рд╕्рдеाрди (Antipode) рдХрд╣рддे рд╣ैं।
10. рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдк्рд░рд╢्рдиों рдХे рдЙрдд्рддрд░ рдПрдХ рдпा рджो рд╢рдм्рджों рдоें рджीрдЬिрдП -
(a) рд╕рдмрд╕े рдмрдб़ी рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рд░ेрдЦा рдХौрди-рд╕ी рд╣ै ?
Ans. рд╡िрд╖рд╡ुрдд рд░ेрдЦा ।
(b) рдХिрд╕ рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рд░ेрдЦा рдХो рдорд╣ाрди рд╡ृрдд्рдд рдХрд╣рддे рд╣ैं ?
Ans. рд╡िрд╖ुрд╡рдд рд░ेрдЦा рдХो।
(c) рдХिрди рд░ेрдЦाрдУं рдХो рдордз्рдпाрд╣्рди рд░ेрдЦा рдХрд╣рддे рд╣ैं ?
Ans. рджेрд╢ाрди्рддрд░ рд░ेрдЦाрдУं рдХो।
(d) рдХिрд╕ рджेрд╢ाрди्рддрд░ рд░ेрдЦा рдХो рдЧ्рд░ीрдирд╡िрдЪ рд░ेрдЦा рднी рдХрд╣рддे рд╣ैं ? Ans. 0° рджेрд╢ाрди्рддрд░ рд░ेрдЦा рдХो।
(e)A.M. (Ante-meridian) рдХा рдХ्рдпा рдЕрд░्рде рд╣ै ?
Ans. рджोрдкрд╣рд░ рдХे рдкрд╣рд▓े рдХा рд╕рдордп।
(f)P.M. (Post-meridian) рдХा рдХ्рдпा рдЕрд░्рде рд╣ै ?
Ans. рджोрдкрд╣рд░ рдХे рдмाрдж рдХा рд╕рдордп।
(g) рдЙрдд्рддрд░ी рдЧोрд▓ाрд░्рдж्рдз рдоें рдХिрд╕ рд╕्рдеाрди рд╕े рдз्рд░ुрд╡рддाрд░े рдХी рдКँрдЪाрдИ 90° рд╣ै ?
Ans. рдЙрдд्рддрд░ी рдз्рд░ुрд╡ рд╕े ।
(h) рдЕрди्рддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рддिрдеि рд░ेрдЦा рдХिрд╕ рдЬрд▓рдбрдорд░ुрдордз्рдп рд╕े рд╣ोрдХрд░ рдЦींрдЪी рдЧрдпी рд╣ै ?
Ans. рдмेрд░िंрдЧ рдЬрд▓рдбрдорд░ूрдордз्рдп рд╕े рд╣ोрдХрд░।
(i) рдкृрде्рд╡ी рдкрд░ рдХिрди्рд╣ीं рджो рд╕्рдеाрдиों рдХे рдмीрдЪ рд▓рдШुрддрдо рджूрд░ी рдХे рд▓िрдП рдХिрд╕ рдкрде рдХा рдЕрдиुрд╕рд░рдг
Ans. рдорд╣ाрди рд╡ृрдд्рдд рдкрде рдХा।
(j) рд╢ीрдд рдХрдЯिрдмрди्рдз рдХिрди рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ों рдХे рдмीрдЪ рд╕्рдеिрдд рд╣ै ?
Ans. 66.5° рд╕े 90° рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ों рдХे рдордз्рдп ।
(k) рдзрд░ाрддрд▓ рдкрд░ рдХिрд╕ी рд╕्рдеाрди рдХी рд╕्рдеिрддि рдХे рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдХे рд▓िрдП рдХिрди рд░ेрдЦाрдУं рдХी рдХрд▓्рдкрдиा рдХी рдЧрдпी рд╣ै ?
Ans. рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рдПрд╡ं рджेрд╢ाрди्рддрд░ рд░ेрдЦाрдУं рдХी।
(l)рдХौрди рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рд░ेрдЦा рдкृрде्рд╡ी рдХो рджो рд╕рдоाрди рдЧोрд▓ाрд░्рдж्рдзों рдоें рд╡िрднाрдЬिрдд рдХрд░рддी рд╣ै ?
Ans. рд╡िрд╖ुрд╡рдд рд░ेрдЦा ।
(m) рдЙрдд्рддрд░ी рдз्рд░ुрд╡ рд╡ृрдд्рдд рдХा рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рдХिрддрдиा рд╣ै ?
Ans. 66.5° рдЙрдд्рддрд░ी।
(n) рдХिрд╕ рддाрдк рдХрдЯिрдмрди्рдз рдоें рджिрди-рд░ाрдд рдХी рд▓рдо्рдмाрдИ 24 рдШрдг्рдЯे рд╕े рдЕрдзिрдХ рд╣ोрддी рд╣ै ?
Ans. рд╢ीрдд рдХрдЯिрдмрди्рдз рдоें।
(o) рдЧ्рд▓ोрдм рдкрд░ рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рдПрд╡ं рджेрд╢ाрди्рддрд░ рд░ेрдЦाрдУं рдХे рдЬाрд▓ рдХो рдХ्рдпा рдХрд╣рддे рд╣ैं ?
Ans. рдЧ्рд░िрдб।
(p) рдХिрди рд░ेрдЦाрдУं рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рд╕े рдкृрде्рд╡ी рдХो рддाрдк рдХрдЯिрдмрди्рдзों рдоें рдмाँрдЯा рдЧрдпा рд╣ै?
Ans. рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рд░ेрдЦाрдУं рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рд╕े ।
(q) рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд╡िрд╢्рд╡ рдХो рдХिрддрдиे рд╕рдордп рдХрдЯिрдмрди्рдзों рдоें рдмाँрдЯा рдЧрдпा рд╣ै ?
Ans. 24 рд╕рдордп рдХрдЯिрдмрди्рдзों рдоें।
(r) рдЕрди्рддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рддिрдеि рд░ेрдЦा рдХो рдкрд╢्рдЪिрдо рд╕े рдкूрд░्рд╡ рдХी рдУрд░ рдкाрд░ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдпाрдд्рд░ी рдХे рд▓िрдП рд╕рдк्рддाрд╣ рдХिрддрдиे рджिрдиों рдХा рд╣ोрддा рд╣ै?
Ans. 8 рджिрдиों рдХा।
(s) рдХिрд╕ी рд╕्рдеाрди рдПрд╡ं рдЙрд╕рдХे рдк्рд░рддिрдкाрдж рд╕्рдеाрди рдХे рдмीрдЪ рдХिрддрдиे рдЕंрд╢ рджेрд╢ाрди्рддрд░ों рдХा рдЕрди्рддрд░ рд░рд╣рддा рд╣ै ?
Ans. 180° рджेрд╢ाрди्рддрд░ рдХा।
(t) рдЬрд▓рдпाрди рддрдеा рд╡ाрдпुрдпाрди рд╕рдордп рдПрд╡ं рдИंрдзрди рдХी рдмрдЪрдд рдХे рд▓िрдП рдХिрд╕ рдкрде рдХा рдЕрдиुрд╕рд░рдг рдХрд░рддे рд╣ैं ?
Ans. рдорд╣ाрди рд╡ृрдд्рдд рдкрде рдХा।
11. рдмрд╣ुрд╡ैрдХрд▓्рдкिрдХ рдк्рд░рд╢्рди (Multiple Choice Questions) рд╕рд╣ी рд╡िрдХрд▓्рдк рдХा рдЪрдпрди рдХीрдЬिрдП :-
рдкाрда-4 From Book
G)рдХाрд░рдг рд▓िрдЦिрдП। (Explain why )
1-рдоोрдб़рджाрд░ рдкрд░्рд╡рддों рдоें рдЬीрд╡ाрд╢्рдо рдкाрдП рдЬाрддे рд╣ैं? (Fold mountains have organic deposits in them.)
Ans. рдоोрдб़рджाрд░ рдкрд░्рд╡рддों рдоें рдЬैрд╡िрдХ рдкрджाрд░्рдеों рдХे рдЕंрд╢ рдкाрдпे рдЬाрддे рд╣ैं। рдЗрд╕рдХे рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдХाрд░рдг рд╣ैं :
1. рдоोрдб़рджाрд░ рдкрд░्рд╡рддों рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдЙрдерд▓े рд╕рдоुрдж्рд░ों рдоें рд╣ुрдЖ рд╣ै, рдЕрддः рдЙрдирдоें рдЙрдерд▓े рд╕рдоुрдж्рд░ों рдХे рдЬीрд╡ों рдХे рдЕрд╡рд╢ेрд╖ рдоिрд▓рддे рд╣ैं।
2. рдирджिрдпाँ рдЕрдкрдиे рд╕ाрде рд▓ाрдпे рдЧрдпे рдкрджाрд░्рдеों рдХो рдЗрди рдЙрдерд▓े рд╕ाрдЧрд░ों рдоें рдПрдХ рдкрд░рдд рдХे рдмाрдж рджूрд╕рд░ी рдкрд░рдд рдЬрдоा рдХрд░рддी рд╣ैं। рдЗрди рдкрджाрд░्рдеों рдХे рд╕ाрде рдЬीрд╡ों рдПрд╡ं рд╡рдирд╕्рдкрддिрдпों рдХे рд╕реЬे-рдЧрд▓े рдЕंрд╢ рдЖрддे рд░рд╣рддे рд╣ैं।
рдЗрди्рд╣ीं рдХाрд░рдгों рдоें рдоोрдб़рджाрд░ рдкрд░्рд╡рддों рдоें рдЬैрд╡िрдХ рдкрджाрд░्рде рдкाрдпे рдЬाрддे рд╣ैं।
G-3-рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдкрд░्рд╡рддों рдХो рд╕ंрдЧ्рд░рд╣िрдд рдкрд░्рд╡рдд рдХрд╣рддे рд╣ैं। (Volcanic mountains are called "'Mountains of Accumulation')
Ans. рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдХे рдЙрдж्рдЧाрд░ рд╕े рдиिрдХрд▓рдиे рд╡ाрд▓े рд▓ाрд╡ा, рд░ाрдЦ, рд╢िрд▓ाрдЦрдг्рдб рдПрд╡ं рд╢िрд▓ाрдЪूрд░्рдг рдЖрджि рдкрджाрд░्рде рдЙрд╕рдХे рдоुँрд╣ рдХे рдЪाрд░ों рдУрд░ рд╢ंрдХु рдХे рд░ूрдк рдоें рдЬрдоा рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं рдЬिрд╕рд╕े рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдкрд░्рд╡рдд рд╡рди рдЬाрддे рд╣ैं। рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдХी рдХ्рд░िрдпा рд╕े рдиिрдХрд▓рдиे рд╡ाрд▓े рдкрджाрд░्рдеों рдХे рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рд╕े рдиिрд░्рдоिрдд рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рд╣ी рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдкрд░्рд╡рддों рдХो рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ीрдд рдкрд░्рд╡рдд (Mountain of Accumulation) рднी рдХрд╣рддे рд╣ैं।
G-5-рдкрд░्рд╡рддीрдп рднाрдЧ рдЖрд░्рдеिрдХ рдХ्рд░िрдпा рдоें рд╡िрдХрд╕िрдд рдирд╣ीं рд╣ोрддे।
Or,
рдкрд░्рд╡рддों рдХी рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рд╡िрд░рд▓ рд╣ै। (Mountains are scarcely populated)
Ans. рдкрд░्рд╡рддों рдкрд░ рдХрдо рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдоिрд▓рдиे рдХे рдХाрд░рдг :- рдкрд░्рд╡рддों рдкрд░ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХрдо рдоिрд▓рдиे рдХे рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдХाрд░рдг рд╣ैं :
1-рдкрд░्рд╡рддों рдХा рдзрд░ाрддрд▓ рдЕрд╕рдорддрд▓ рддрдеा рдоिрдЯ्рдЯी рдЕрдиुрдкрдЬाрдК рд╣ोрддी рд╣ै। рдЕрддः рдХृрд╖ि рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╕ंрднрд╡ рдирд╣ीं рд╣ै।
2. рднूрдоि рдХे рдЕрд╕рдорддрд▓ рд╣ोрдиे рд╕े рдпाрддाрдпाрдд рдХी рдЕрд╕ुрд╡िрдзा рд╣ै।
3. рдХрдЪ्рдЪे рдоाрд▓ рдХी рдХрдоी рдПрд╡ं рдпाрддाрдпाрдд рдХी рдЕрд╕ुрд╡िрдзा рдХे рдХाрд░рдг рдпрд╣ाँ рдЙрдж्рдпोрдЧ-рдзрди्рдзों рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдирд╣ीं рд╣ो рдкाрдпा рд╣ै|
рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рдЕрд╕ुрд╡िрдзाрдУं рдХे рдХाрд░рдг рдкрд░्рд╡рддीрдп рднाрдЧ рдЖрд░्рдеिрдХ рдХ्рд░िрдпा рдоें рд╡िрдХрд╕िрдд рдирд╣ीं рд╣ोрддे| рдпा рдкрд░्рд╡рддीрдп рднाрдЧों рдоें рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХा рдШрдирдд्рд╡ рдХрдо рд╣ै।
G-6-рдкрд░्рд╡рддीрдп рднाрдЧों рдоें рдкрд░्рдпрдЯрди рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ рд╣ै।
Ans-рдКँрдЪाрдИ рдХे рдХाрд░рдг рдЧрд░्рдоी рдоें рднी рдкрд╣ाрдб़ी рд╕्рдеाрди рдардг्рдбे рдмрдиे рд░рд╣рддे рд╣ैं। рдЕрддः рдЧрд░्рдоी рдоें рдоैрджाрдиी рднाрдЧ рдХी рдЧрд░्рдоी рд╕े рд╡рдЪрдиे рддрдеा рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рд▓ाрдн рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЕрдоीрд░ рд▓ोрдЧ рдкрд╣ाрдб़ी рд╕्рдеाрдиों рдкрд░ рдЪрд▓े рдЬाрддे рд╣ैं। рд╣िрдоाрд▓рдп рдкрд░ рд╢िрдорд▓ा, рдиैрдиीрддाрд▓, рдоंрд╕ूрд░ी, рджाрд░्рдЬिрд▓िंрдЧ рдЖрджि рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдпрд╡рд░्рдж्рдзрдХ рд╕्рдеाрди рд╣ैं। рдкрд╣ाрдб़ी рджृрд╢्рдп рдордиोрд░рдо рдПрд╡ं рдЖрдХрд░्рд╖рдХ рд╣ोрддे рд╣ैं। рдЕрддः рдпे рдкрд░्рдпрдЯрди рдХे рдХेрди्рдж्рд░ рд╣ोрддे рд╣ैं рдЬрд╣ाँ рд╣ोрдЯрд▓ рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै।рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рдХाрд░рдгों рд╕े рдкрд░्рд╡рддीрдп рднाрдЧों рдоें рдкрд░्рдпрдЯрди рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ рд╣ै।
G-8-рдоैрджाрдиी рднाрдЧों рдоें рдШрдиी рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдкाрдпी рдЬाрддी рд╣ै।
Or,
рдХ्рдпा рдХाрд░рдг рд╣ै рдХि рд╡िрд╢्рд╡ рдХी рдЕрдзिрдХांрд╢ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдоैрджाрдиों рдоें рд╣ी рдиिрд╡ाрд╕ рдХрд░рддी рд╣ै? (Why has the major portion of world population settled on the plains?)
Ans. рдоैрджाрдиी рднाрдЧ рдоें рдШрдиी рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХे рдХाрд░рдг :- рдоैрджाрдиों рдоें рдЕрдзिрдХ рдШрдиी рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдоिрд▓рддी рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдиिрдо्рди рдХाрд░рдг рд╣ैं :-
1. рдоैрджाрдиों рдХी рднूрдоि рд╕рдорддрд▓ рддрдеा рдоिрдЯ्рдЯी рдЙрдкрдЬाрдК рд╣ोрддी рд╣ैं। рдЕрддः рдпрд╣ाँ рдХृрд╖ि рдХрд░рдиे рдХी рд╕ुрд╡िрдзा рд╣ै।
2. рдпрд╣ाँ рдХुрдПँ рддрдеा рдирд╣рд░ें рдЖрд╕ाрдиी рд╕े рдмрдиाрдпे рдЬा рд╕рдХрддे рд╣ैं, рдЕрддः рд╕िंрдЪाрдИ рдХे рд╕ाрдзрдиों рдХी рд╕ुрд╡िрдзा рд╣ै।
3. рдзрд░ाрддрд▓ рд╕рдорддрд▓ рд╣ोрдиे рд╕े рдпाрддाрдпाрдд рдХे рд╕ाрдзрдиों рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдЕрдзिрдХ рд╣ोрддा рд╣ै। 4. рдХृрд╖ि рд╕рдо्рдмрди्рдзी рдХрдЪ्рдЪे рдоाрд▓ рдХी рд╕ुрд╡िрдзा рдПрд╡ं рдпाрддाрдпाрдд рдХी рд╕ुрд╡िрдзा рдХे рдХाрд░рдг рдпрд╣ाँ рдЙрдж्рдпोрдЧ-рдзрди्рдзों рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдЕрдзिрдХ рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рдХाрд░рдгों рд╕े рдпрд╣ाँ рдЬीрд╡рди-рдпाрдкрди рдХी рд╕ुрд╡िрдзा рд╣ै, рдЬिрд╕рд╕े рдпрд╣ाँ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдЕрдзिрдХ рдоिрд▓рддी рд╣ै।
H-рддुрд▓рдиा рдХीрдЬिрдП: 3 рдЕंрдХ рдХे рдк्рд░рд╢्рди
1. рдЕрдкрдХ्рд╖рдп рдПрд╡ं рдЕрдкрд░рджрди
рдЕрддि рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рдЙрдд्рддрд░ीрдп рдк्рд░рд╢्рди
(a) рдкрд░्рд╡рддों рдХे рд╕рдмрд╕े рдКँрдЪे рднाрдЧ рдХो рдХ्рдпा рдХрд╣рддे рд╣ैं ?
Ans. рд╢िрдЦрд░ рдпा рдЪोрдЯी।
(b) рднाрд░рдд рдХे рдПрдХ рдк्рд░ाрдЪीрди рдоोрдб़рджाрд░ рдкрд░्рд╡рдд рдХा рдиाрдо рд▓िрдЦिрдП।
Ans. рдЕрд░ाрд╡рд▓ी ।
(c) рдоोрдб़рджाрд░ рдкрд░्рд╡рддों рдоें рдиीрдЪे рдХी рдУрд░ рдкैंрд╕े рд╣ुрдП рдоोрдб़ों рдХो рдХ्рдпा рдХрд╣рддे рд╣ैं?
Ans. рдЕрднिрдирддि ।
(d) рдЬрд░्рдордиी рдХा рдм्рд▓ैрдХ рдлॉрд░ेрд╕्рдЯ рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рдкрд░्рд╡рдд рд╣ै ?
Ans. рдн्рд░ंрд╢ोрдд्рде рдпा рдм्рд▓ॉрдХ рдкрд░्рд╡рдд ।
(e) рднाрд░рдд рдоें рд╕्рдеिрдд рдПрдХ рдн्рд░ंрд╢ рдШाрдЯी рдХा рдиाрдо рд▓िрдЦिрдП।
Ans. рдирд░्рдорджा рдШाрдЯी।
(f) рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдкрд░्рд╡рддों рдХा рдЖрдХाрд░ рдХैрд╕ा рд╣ोрддा рд╣ै ?
Ans. рд╢ंрдХ्рд╡ाрдХाрд░।
(g) рднूрддрд▓ рдХे рдХिрддрдиे рдк्рд░рддिрд╢рдд рднाрдЧ рдкрд░ рдкрдаाрд░ों рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╣ै ?
Ans. 33 рдк्рд░рддिрд╢рдд ।
(h) рддिрдм्рдмрдд рдХा рдкрдаाрд░ рдХिрди рдкрд░्рд╡рдд рд╢्рд░ेрдгिрдпों рд╕े рдШिрд░ा рд╣ुрдЖ рд╣ै ?
Ans. рд╣िрдоाрд▓рдп рдПрд╡ं рдХ्рдпुрдирд▓ुрди рд╢्рд░ेрдгिрдпों рдХे рдордз्рдп
(i) рднाрд░рдд рдХा рдк्рд░ाрдпрдж्рд╡ीрдкीрдп рдкрдаाрд░ рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рдкрдаाрд░ рд╣ै ?
Ans. рдорд╣ाрдж्рд╡ीрдкीрдп рдкрдаाрд░
(j) рд▓ाрд╡ा рдкрдаाрд░ों рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХिрди рдЪрдЯ्рдЯाрдиों рд╕े рд╣ुрдЖ рд╣ै ?
Ans. рдмैрд╕ाрд▓्рдЯ рдЪрдЯ्рдЯाрдиों рд╕े।
(k) рдЧंрдЧा-рд╕िंрдзु рдХा рдоैрджाрди рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рдоैрджाрди рд╣ै ?
Ans. рдЬрд▓ोрдв़ рдоैрджाрди
(l) рд╣ंрдЧрд░ी рдХा рдоैрджाрди рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рдоैрджाрди рд╣ै ?
Ans. рдЭीрд▓рдХृрдд рдоैрджाрди ।
(m) рдПрдХ рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдкрд░्рд╡рдд рдХा рдиाрдо рд▓िрдЦिрдП।
Ans. рдПрдХ рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдкрд░्рд╡рдд рдХा рдиाрдо 'рдл्рдпूрдЬीрдпाрдоा' рд╣ै।
** (n) рдкाрдоीрд░ рдХो рд╡िрд╢्рд╡ рдХी рдЫрдд рдХ्рдпों рдХрд╣рддे рд╣ैं ?
Ans. рдкाрдоीрд░ рд╡िрд╢्рд╡ рдХा рд╕рдмрд╕े рдКँрдЪा рдкрдаाрд░ рд╣ै рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдЗрд╕े 'рд╡िрд╢्рд╡ рдХी рдЫрдд' рдХрд╣рддे рд╣ैं।
(**o) рд╡िрд╢्рд╡ рдХे рд╕рдмрд╕े рдмрдб़े рдбेрд▓्рдЯाрдИ рдоैрджाрди рдХा рдиाрдо рд▓िрдЦिрдП।
Ans. рдЧंрдЧा-рдм्рд░рд╣्рдордкुрдд्рд░ рдХा рдбेрд▓्рдЯा рдпा рд╕ुрди्рджрд░рд╡рди рдХा рдбेрд▓्рдЯा рд╡िрд╢्рд╡ рдХा рд╕рдмрд╕े рдмрдб़ा рдбेрд▓्рдЯाрдИ рдоैрджाрди рд╣ै।
(p) рдПрдг्рдбीрдЬ рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рдкрд░्рд╡рдд рд╣ै ?
Ans. рдПрдг्рдбीрдЬ рдПрдХ рдоोрдб़рджाрд░ рдкрд░्рд╡рдд (Folded mountain) рд╣ै।
(q) рдХिрд╕ рдорд╣ाрдж्рд╡ीрдк рдоें рдоैрджाрдиों рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░рдлрд▓ рд╕рдмрд╕े рдХрдо рд╣ै ?
Ans. рд╕рдмрд╕े рдХрдо рдоैрджाрди рдЖрд╕्рдЯ्рд░ेрд▓िрдпा рдорд╣ाрдж्рд╡ीрдк рдоें рд╣ैं।
(r) рднाрд░рдд рдХे рд╕рдмрд╕े рдмрдб़े рдиिрд╢ेрд╖рдгрдоूрд▓рдХ рдоैрджाрди рдХा рдиाрдо рд▓िрдЦिрдП।
Ans. рднाрд░рдд рдХे рд╕рдмрд╕े рдмрдб़े рдиिрд╢ेрд╖рдг рдоूрд▓рдХ рдоैрджाрди рдХा рдиाрдо рдЧंрдЧा рдХा рдоैрджाрди (рдпा рд╕рддрд▓рдЬ-рдЧंрдЧा-рдм्рд░рд╣्рдордкुрдд्рд░ рдХा рдоैрджाрди рд╣ै।
(S) рдкृрде्рд╡ी рдХी рдЖрди्рддрд░िрдХ рдПрд╡ं рдмाрд╣्рдп рд╢рдХ्рддिрдпों рдХी рдкाрд░рд╕्рдкрд░िрдХ рдХ्рд░िрдпा рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрдд्рдкрди्рди рдмрд▓ рдХो рдХ्рдпा рдХрд╣рддे рд╣ैं?
Ans. рднू рд╕ंрдЪрд▓рди।
(t) рдкृрде्рд╡ी рдХी рдЖрди्рддрд░िрдХ рд╢рдХ्рддिрдпाँ рдХिрд╕рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рд╣ै?
Ans. рднूрдЧрд░्рдн рд╕े ।
(U) рднूрдкрдЯрд▓ рдХे рд╡िрди्рдпाрд╕ рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХो рдХ्рдпा рдХрд╣рддे рд╣ैं?
Ans. рднू-рдЖрдХृрддिрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдПँ।
(v) рдХिрд╕ рдмрд▓ рдХो рдиिрд░्рдоाрдгрдХाрд░ी рдмрд▓ рднी рдХрд╣рддे рд╣ैं?
Ans. рдЕрди्рддрд░्рдЬाрдд рдмрд▓ рдХो
(W) рдХिрд╕ рд╕рдЪрд▓рди рд╕े рд╡िрдиाрд╢рдХाрд░ी рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд╣ोрддे рд╣ैं?
Ans. рдЖрдХрд╕्рдоिрдХ рд╕ंрдЪрд▓рди рд╕े।
(x) рдХिрд╕ рд╕ंрдЪрд▓рди рдХे рдХाрд░рдг рдкрд░्рд╡рддों рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рд╣ोрддा рд╣ै
Ans. рдкрдЯрд▓рд╡िрд░ूрдкрдЬी рд╕ंрдЪрд▓рди рдХे рдХाрд░рдг।
(y) рдмрд╣िрдЬांрдд рдмрд▓ों рдХा рдк्рд░рдоुрдЦ рдХाрд░्рдп рдХ्рдпा рд╣ै?
Ans. рднूрддрд▓ рдкрд░ рд╕рдорддрд▓ рд╕्рдеाрдкрдиा।
(Z) рдШрд░ाрддрд▓ рдХे рд╕рдмрд╕े рдКँрдЪे рднाрдЧ рдХौрди рд╣ैं?
Ans. рдкрд░्рд╡рдд ।
(1) рдк्рд░ाрдЪीрди рдкрд░्рд╡рддों рдХी рдЪोрдЯिрдпों рдХैрд╕ी рд╣ोрддी рд╣ैं?
Ans. рдк्рд░ाрдЪीрди рдкрд░्рд╡рдд рдХी рдЪोрдЯिрдпाँ рдЪрдкрдЯी рд╣ोрддी рд╣ैं।
(2) рдк्рд░ाрдЪीрди рдоोрдб़рджाрд░ рдкрд░्рд╡рдд рдХिрд╕ рдкрд░्рд╡рдд рдХे рд░ूрдк рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рд╣ो рдЧрдП рд╣ैं।
Ans. рдЕрд╡рд╢िрд╖्рдЯ рдкрд░्рд╡рдд рдХे рд░ूрдк рдоें।
(3) рдХिрди рдкрд░्рд╡рддों рдХे рдКрдкрд░ी рднाрдЧ рдоें рд╕рд░्рдХ рдПрд╡ं рд▓рдЯрдХрддी рдШाрдЯिрдпाँ рдкाрдпी рдЬाрддी рд╣ैं?
Ans. рдирд╡ीрди рдоोрдбрджाрд░ рдкрд░्рд╡рдд рдХे।
(4) рдХिрди рдкрд░्рд╡рддों рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рдЙрдкрд▓े рд╕ाрдЧрд░ों рд╕े рд╣ुрдИ рд╣ै ?
Ans. рдоोрдб़рджाрд░ рдкрд░्рд╡рдд рдХी।
(5) рд╣िрдоाрд▓рдп рдкрд░्рд╡рдд рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рдХिрд╕ рднू-рдж्рд░ोрдгी рд╕े рд╣ुрдИ рд╣ै।
Ans. рдЯेрдеिрд╕ рд╕ाрдЧрд░ рд╕े ।
(6) рдХिрди рдк्рд▓ेрдЯों рдХे рдХिрдиाрд░े рд░ूрдкाрди्рддрд░ рдн्рд░ंрд╢ рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рд╣ोрддा рд╣ै?
Ans. рд╕ंрд░рдЭी рдк्рд▓ेрдЯ рдХिрдиाрд░ों рдХे рд╕рд╣ाрд░े।
(7) рднाрд░рдд рдоें рд╕्рдеिрдд рдПрдХ рдЕंрд╢ рдШाрдЯी рдХा рдиाрдо рд▓िрдЦिрдП।
Ans. рдирд░्рдорджा рдШाрдЯी।
(8) рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдкрд░्рд╡рддों рдХा рдЖрдХाрд░ рдХैрд╕ा рд╣ोрддा рд╣ै?
Ans. рд╢ंрдХ्рд╡ाрдХाрд░।
★ (9) рдХिрд╕ी рдПрдХ рдоिрд╢्рд░िрдд рд╢ंрдХु рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдХा рдиाрдо рд▓िрдЦिрдП।
Ans. рдЬाрдкाрди рдХा рдл्рдпूрдЬीрдпाрдоा ।
(10) рдХिрди рдкрд░्рд╡рддों рдХी рдКँрдЪाрдИ рдЕрдд्рдпрди्рдд рдХрдо рд╣ोрддी рд╣ै?
Ans. рдЕрд╡рд╢िрд╖्рдЯ рдкрд░्рд╡рддों рдХा।
(11) рдкрдаाрд░ों рдХी рдФрд╕рдд рдКँрдЪाрдИ рдХिрддрдиी рд╣ोрддी рд╣ै।
Ans. 600 рдоीрдЯрд░।
(12) рдХिрд╕ी рдПрдХ рдЕрдд: рдкрд░्рд╡рддीрдп рдкрдаाрд░ рдХा рдиाрдо рд▓िрдЦिрдП।
Ans. рддिрдм्рдмрдд рдХा рдкрдаाрд░।
(13) рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд░ाрдЬ्рдп рдЕрдоेрд░िрдХा рдХा рдХोрд▓рдо्рдмिрдпा рдкрдаाрд░ рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рдкрдаाрд░ рд╣ै।
Ans. рд▓ाрд╡ा рдкрдаाрд░
(14) рдЕрдк्рд▓ेрд╢िрдпрди рдкрд░्рд╡рдд рдПрд╡ं рдЕрди्рдп рдорд╣ाрд╕ाрдЧрд░ рдХे рдмीрдЪ рдХौрди рдкрдаाрд░ рд╕्рдеिрдд рд╣ै।
Ans. рдкीрдбрдоाрдг्рдЯ рдкрдаाрд░ |
(15) рднाрд░рдд рдоें рд╕्рдеिрдд рдПрдХ рд╕рдордк्рд░ाрдп: рдоैрджाрди рдХा рдиाрдо рд▓िрдЦिрдП।
Ans. рд╣рдЬाрд░ीрдмाрдЧ рдХा рдоैрджाрди
(16) рдХिрди рднेрджाрдиों рдХी рдКрдкрд░ी рд╕рддрд╣ рддрд░ंрдЧिрдд рд╣ोрддी рд╣ै।
Ans. рдХाрд░्рд╕्рдЯ рдоैрджाрдиों рдХी।
рдкाрда-5
From bookG- рдХाрд░рдг рдмрддाрдЗрдП / рдЕрди्рддрд░ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХीрдЬिрдП: 3 рдЕंрдХ рдХे рдк्рд░рд╢्рди
1. рдХाрд░рдг рдмрддाрдЗрдпे :
2-рдЙрд╖्рдг рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рднौрддिрдХ рдЕрдкрдХ्рд╖рдп рдХ्рдпों рд╣ोрддा рд╣ै?
Ans-рдЙрд╖्рдг рд╡ рд╢ुрд╖्рдХ рдорд░ुрд╕्рдерд▓ीрдп рдЬрд▓рд╡ाрдпु рдЙрд╖्рдг рдорд░ुрд╕्рдерд▓ों рдХी рдЙрд╖्рдг рдПрд╡ं рд╢ुрд╖्рдХ рд╣ोрддी рд╣ै । рдпрд╣ाँ рдЖрдХाрд╢ рд╕ाрдл рд░рд╣рддा рд╣ै рддрдеा рд╡рдирд╕्рдкрддिрдпों рдХा рдЕрднाрд╡ рд╣ै рдЕрдд: рджैрдиिрдХ рддाрдкाрди्рддрд░ рдЕрдзिрдХ рд░рд╣рддा рд╣ै। рдЪрдЯ्рдЯाрдиें рдЕрдзिрдХ рдЧрд░्рдоी рдХे рдХाрд░рдг рджिрди рдоें рдлैрд▓рддी рд╣ैं рддрдеा рдЕрдзिрдХ рдардг्рдбрдХ рдХे рдХाрд░рдг рд░ाрдд рдоें рд╕िрдХुрдб़рддी рд╣ैं। рдмाрд░-рдмाрд░ рдлैрд▓рдиे рд╡ рд╕िрдХुрдб़рдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЪрдЯ्рдЯाрдиें рдЯूрдЯ-рдЯूрдЯрдХрд░ рдмाрд▓ू рдХे рдХрдгों рдоें рдмрджрд▓ рдЬाрддी рд╣ैं। рд╕ाрде рд╣ी рджिрди рдоें рд╕ूрд░्рдп рдХी рдЧрд░्рдоी рд╕े рдлैрд▓ी рд╣ुрдИ рдЪрдЯ्рдЯाрдиों рдкрд░ рдЬрдм рдЕрдЪाрдирдХ рд╡рд░्рд╖ा рдХा рдкाрдиी рдкрдб़рддा рд╣ै, рддो рдЪрдЯ्рдЯाрдиें рдЙрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдЯूрдЯ рдЬाрддी рд╣ैं рдЬिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЧрд░्рдо рд╢ीрд╢े рдХी рдЪिрдордиी рдкрд░ рдкाрдиी рдХा рдЫींрдЯा рдкрдб़рддे рд╣ी рд╡рд╣ рдЪिрдЯрдХ рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрди्рд╣ीं рдХाрд░рдгों рд╕े рдКрд╖्рдг рд╡ рд╢ुрд╖्рдХ рдорд░ुрд╕्рдерд▓ों рдоें рднौрддिрдХ рдЕрдкрдХ्рд╖рдп рдЕрдзिрдХ рд╣ोрддा рд╣ै।
3. рд╢ीрдд рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рднौрддिрдХ рдЕрдкрдХ्рд╖рдп рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ोрддा рд╣ै ?
Ans-рд╢ीрдд рдк्рд░рдзाрди рдЬрд▓рд╡ाрдпु :- рдЙрдЪ्рдЪ рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ों рдЕрдерд╡ा рдЙрдЪ्рдЪ рдкрд░्рд╡рдд-рд╢िрдЦрд░ों рдкрд░ рдкाрд▓ा рд╣ी рд╡िрдЦрдг्рдбрди рдХा рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕ाрдзрди рд╣ै। рдПрд╕े рднाрдЧ рдоें рд░ाрдд рдоें рддाрдкрдХ्рд░рдо рд╣िрдоांрдХ рд╕े рдиीрдЪे рдЧिрд░ рдЬाрддा рд╣ै। рдЕрддः рджिрди рдоें рдЪрдЯ्рдЯाрдиों рдХी рджрд░ाрд░ों рдоें рднрд░ा рдкाрдиी рд░ाрдд рдоें рдардг्рдбрдХ рдкाрдХрд░ рдкाрд▓े (рдмрд░्рдл) рдХे рд░ूрдк рдоें рдЬрдо рдЬाрддा рд╣ै। рдмрд░्рдл рдХे рд░ूрдк рдоें рдЬрдордиे рдкрд░ рдкाрдиी рдХा рдЖрдпрддрди рдмрдв़ рдЬाрддा рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рд╡рд╣ рдлैрд▓рдХрд░ рдЪрдЯ्рдЯाрдиों рдХी рджрд░ाрд░ों рдкрд░ рджрдмाрд╡ рдбाрд▓рддा рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рджрд░ाрд░ें рдЪौрдб़ी рд╣ो рдЬाрддी рд╣ैं। рджिрди рдоें рддाрдкрдХ्рд░рдо рдмрдв़рдиे рдкрд░ рдмрд░्рдл рдкिрдШрд▓ рдЬाрддी рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕рдХा рдЖрдпрддрди рдШрдЯрдиे рд╕े рджрд░ाрд░ों рдоें рдФрд░ рдкाрдиी рдЖ рдЬाрддा рд╣ै рддрдеा рд░ाрдд्рд░ि рдоें рдкुрди: рдЬрд▓ рдЬрдо рдЬाрддा рд╣ै। рдмाрд░-рдмाрд░ рдпрд╣ी рдХ्рд░िрдпा рд╣ोрдиे рдкрд░ рдЪрдЯ्рдЯाрдиें рдЦрдг्рдб-рдЦрдг्рдб рд╣ोрдХрд░ рдЪूрд░्рдг рд╣ो рдЬाрддी рд╣ैं।
4-рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдЕрдкрдХ्рд╖рдп рдЙрд╖्рдг рдПрд╡ं рдЖрд░्рдж्рд░ рдЬрд▓рд╡ाрдпु рдоें рдк्рд░рднाрд╡рдХाрд░ी рдХ्рдпों рд╣ै?
Ans-рд╡ाрдпुрдордг्рдбрд▓ рдХे рдиिрдЪрд▓े рд╕्рддрд░ рдоें рдСрдХ्рд╕ीрдЬрди рддрдеा рдХाрд░्рдмрди рдбाрдИ рдСрдХ्рд╕ाрдЗрдб рдЖрджि рдЧैрд╕ों рдХी рдЕрдзिрдХрддा рд╣ोрддी рд╣ै। рдЬрдм рддрдХ рдпे рдЧैрд╕ें рд╢ुрд╖्рдХ рд░рд╣рддी рд╣ै рддрдм рддрдХ рдмिрдЦрдг्рдбрди рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдиिрд╖्рдХ्рд░िрдп рд░рд╣рддी рд╣ैं, рдкрд░рди्рддु рдЬैрд╕े рд╣ी рдЗрдирдХा рд╕рдо्рдкрд░्рдХ рдЬрд▓ рд╕े рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै, рдпे рди рдХेрд╡рд▓ рд╕рдХ्рд░िрдп рдШोрд▓рдХ рдХे рд╕ाрдзрди рдмрди рдЬाрддी рд╣ैं, рдмрд▓्рдХि рдЗрдирдХे рд╕рд╣рдпोрдЧ рд╕े рдЪрдЯ्рдЯाрдиों рдоें рднाрд░ी рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рднी рд╣ोрдиे рд▓рдЧрддे рд╣ैं рдЬिрд╕рд╕े рд╡िрдЦрдг्рдбрди рдЖрд╕ाрди рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै|
рдЙрд╖्рдгाрдИ рдк्рд░рджेрд╢ों рдоें рдЙрдЪ्рдЪ рддाрдкрдоाрди рдПрд╡ं рдкрд░्рдпाрдк्рдд рдирдоी рдХे рдХाрд░рдг рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдЕрдкрдХ्рд╖рдп рдк्рд░рднाрд╡рдХाрд░ी рд╣ै।
рдкाрда--8
G. рдХाрд░рдг рдмрддाрдЗрдП / рдЕрди्рддрд░ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХीрдЬिрдП: 3 рдЕंрдХ рдХे рдк्рд░рд╢्рди
1. рдХाрд░рдг рдмрддाрдЗрдпे :
(i) рдЧрд░्рдоी рдХे рдоौрд╕рдо рдоें рд▓ोрдЧ рджाрд░्рдЬिрд▓िंрдЧ рдЬाрддे рд╣ैं।
Ans. рджाрд░्рдЬिрд▓िंрдЧ рдПрдХ рдкрд╣ाрдб़ी рд╕्рдеाрди рд╣ै।рджाрд░्рдЬिрд▓िंрдЧ рд╣िрдоाрд▓рдп рдХे рдкрд░्рд╡рддीрдп рднाрдЧ рдоें рдЯाрдЗрдЧрд░ рдкрд╣ाрдб़ी рдкрд░ рд╕्рдеिрдд рд╣ै। рдКँрдЪाрдИ рдкрд░ рд╕्рдеिрдд рд╣ोрдиे рд╕े рдЧрд░्рдоी рдоें рднी рдпрд╣ाँ рдХा рддाрдкрдХ्рд░рдо рдХाрдлी рдХрдо рдПрд╡ं рдоौрд╕рдо рд╕ुрд╣ाрд╡рдиा рд░рд╣рддा рд╣ै। рдЕрддः рдЧрд░्рдоी рдоें рдоैрджाрдиी рднाрдЧ рдХी рдЧрд░्рдоी рд╕े рдкрд░ेрд╢ाрди рдзрдиी рд▓ोрдЧ рдпрд╣ाँ рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рд▓ाрдн рдХे рд▓िрдП рдЖрддे рд╣ैं।
(ii) рдЬाрдб़े рдоें рджाрд░्рдЬिрд▓िंрдЧ рдоें рд╕्рдХूрд▓ рдмрди्рдж рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं।
Ans. рдкрд╢्рдЪिрдо рдмंрдЧाрд▓ рдХे рдЕрдзिрдХांрд╢ рднाрдЧ рдоें рдЧ्рд░ीрд╖्рдордХाрд▓ рдоें рдЕрдзिрдХ рдЧрд░्рдоी рдХे рдХाрд░рдг рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдмрди्рдж рд░рд╣рддे рд╣ैं। рдкрд░рди्рддु рдКँрдЪाрдИ рдкрд░ рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рджाрд░्рдЬिрд▓िंрдЧ рдоें рдЧ्рд░ीрд╖्рдордХाрд▓ рдоें рднी рддाрдкрдХ्рд░рдо рдХрдо рд░рд╣рддा рд╣ै рддрдеा рдоौрд╕рдо рд╕ुрд╣ाрд╡рдиा рд░рд╣рддा рд╣ै। рдЕрддः рдпрд╣ाँ рдЧрд░्рдоी рдоें рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдмрди्рдж рдХрд░рдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдирд╣ीं рдкрдб़рддी рд╣ै। рдкрд░рди्рддु рдЬाрдб़े рдоें рдпрд╣ाँ рдХрдаोрд░ рд╢ीрдд рдкрдб़рддी рд╣ै। рддाрдкрдХ्рд░рдо рд╣िрдоांрдХ рд╕े рднी рдиीрдЪे рдЧिрд░ рдЬाрддा рд╣ै। рдк्рд░ाрдпः рд╣िрдордкाрдд рд╣ोрддा рд╣ै рдЕрддः рдХрдаोрд░ рд╢ीрдд рд╕े рдмрдЪрдиे рдХे рд▓िрдП рджाрд░्рдЬिрд▓िंрдЧ рдХे рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рд╢ीрддрдХाрд▓ рдоें рдмрди्рдж рд░рд╣рддे рд╣ैं।
(vi) рдкрд╢्рдЪिрдо рдмंрдЧाрд▓ рдХो рдЬрд▓ рд╕рдорд╕्рдпा рдХा рд╕ाрдордиा рдХрд░рдиा рдкрдб़рддा рд╣ै।
Ans-рд╣рд░िрдд рдХ्рд░ाрди्рддि рдХे рдмाрдж рдХृрд╖ि рдоें рдЙрди्рдирдд рдмीрдЬों рдПрд╡ं рдЦाрджों рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ рд╕े рдХृрд╖ि рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╕िंрдЪाрдИ рдХे рд▓िрдП рдЬрд▓ рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдмрдв़рдЧрдпी, рдЕрддः 1970 рдХे рдмाрдж рдкрд╢्рдЪिрдо рдмंрдЧाрд▓ рдоें рднौрдо рдЬрд▓ рдХा рджोрд╣рди рдмрд╣ुрдд рдЕрдзिрдХ рд╣ोрдиे рд▓рдЧा рд╣ै। рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕рдордп рдоें рдпрд╣ाँ рдХृрд╖ि рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╕िंрдЪाрдИ рдХे рд▓िрдП 0.60. рдоिрд▓िрдпрди рдХрдо рдЧрд╣рд░ाрдИ рд╡ाрд▓े рддрдеा 5000 рдЕрдзिрдХ рдЧрд╣рд░ाрдИ рд╡ाрд▓े рдЯ्рдпूрдмрд╡ेрд▓ рдХाрд░्рдпрд░рдд рд╣ैं। рдкрд╢्рдЪिрдо рдмंрдЧाрд▓ рдоें рднौрдо рдЬрд▓ рдХी рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдоाрдд्рд░ा рдХे рдЕрдиुрдкाрдд рдоें рдЗрд╕рдХी рдоाँрдЧ рдиिрд░ंрддрд░ рдмрдв़рддी рдЬा рд░рд╣ी рд╣ै, рдЬिрд╕рд╕े рдпрд╣ाँ рднौрдо рдЬрд▓ рдХी рдоाрдд्рд░ा рдиिрд░рди्рддрд░ рдХрдо рд╣ोрддी рдЬा рд░рд╣ी рд╣ै|
рдХुрд▓ рдоिрд▓ाрдХрд░ рдкрд╢्рдЪिрдо рдмंрдЧाрд▓ рдоें рдЬрд▓ рдХी рдХुрд▓ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдпोрдЧ्рдп рдЬрд▓ рдХी рдЙрдкрд▓рдм्рдзрддा рдХрдо рд╣ै, рдЕрддः рд░ाрдЬ्рдп рдХो рдЬрд▓ рд╕ंрдХрдЯ рдХी рд╕्рдеिрддि рдХा рд╕ाрдордиा рдХрд░рдиा рдкрдб़ рд╕рдХрддा рд╣ै।
2.рдЕрди्рддрд░ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХीрдЬिрдП:
(i) рдкрд╢्рдЪिрдо рдмंрдЧाрд▓ рдХे рдЙрдд्рддрд░ рдХे рдкрд░्рд╡рддीрдп рднाрдЧ рдПрд╡ं рдкрд╢्рдЪिрдо рдХे рдкрдаाрд░ी рднाрдЧ рдХी рддुрд▓рдиा рдХीрдЬिрдП।
















































































Is very useful for me thank you for help
ReplyDeleteYour notes are very good ЁЯСН and mujhe bahut help Mili aapki ye notes se thanks a lot
ReplyDeleteOr bhi others chapter ka notes dijiye plz ...it's very useful
ReplyDeleteHindi clss 9 ka bhi notes link dijiye
ReplyDeleteThank You So Much For this answers and notes ❤️ЁЯЩП
ReplyDelete9 geography chapter 6ka bhi notes dijiye sir
ReplyDeleteGeography chapter 8 ka question answer dijiye sir please
ReplyDeleteVery good notes
ReplyDeleteGood notes ЁЯУЭ
ReplyDelete