Class 9 Geography notes

 Class 9 Geography notes

Lesson-1












Lesson-2







(c) рдкृрде्рд╡ी рдкрд░ рджिрди-рд░ाрдд рдЫोрдЯे рдмрдб़े рдХ्рдпों рд╣ोрддे рд╣ैं? рд╕рдЪिрдд्рд░ рд╡рд░्рдгрди рдХीрдЬिрдП ।



3)-  рдХोрд░िрдпॉрд▓िрд╕ рдк्рд░рднाрд╡ рдХा рд╡рд░्рдгрди рдХीрдЬिрдП ।

рдЙрдд्рддрд░-
рдХॉрд░िрдСрд▓िрд╕ рдк्рд░рднाрд╡ (Coriolis effect)-  
рдкृрде्рд╡ी рдХे рдкрд░िрдн्рд░рдордг рдпा рдЖрд╡рд░्рддрди рдХे рдХाрд░рдг рд╣рд╡ाрдУं рдПрд╡ं рд╕рдоुрдж्рд░ी рдзाрд░ाрдУं рдХी рджिрд╢ा рдоें рд╡िрдЪрд▓рди рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕ рдкрд░िрд╡рд░्рддрдирдХाрд░ी рдмрд▓ рдХो рд╡िрдХ्рд╖ेрдк рдмрд▓ рдпा рдХोрд░िрдУрд▓िрд╕ рдмрд▓ рдХрд╣рддे рд╣ैं। 
 рдЗрд╕ рдмрд▓ рдХे рдХाрд░рдг рд╣ी рдЙрдд्рддрд░ी рдЧोрд▓ाрд░्рдж्рдз рдоें рд╣рд╡ाрдПँ рдПрд╡ं рд╕ाрдЧрд░ीрдп рдзाрд░ाрдПँ рджाрд╣िрдиी рдУрд░ рддрдеा рджрдХ्рд╖िрдгी рдЧोрд▓ाрд░्рдж्рдз рдоें рдмाрдпीं рдУрд░ рдоुрдб़ рдЬाрддी рд╣ैं। рдЗрд╕े рд╣ी рдХोрд░िрдУрд▓िрд╕ рдк्рд░рднाрд╡
 рдХрд╣рддे рд╣ैं।




*
*









b)рдЫाрдпा рд╡ृрдд्рдд рдпा рдк्рд░рдХाрд╢ рд╡ृрдд्рдд рдХ्рдпा рд╣ै ?
Ans. рдкृрде्рд╡ी рдкрд░ рдк्рд░рдХाрд╢ рдПрд╡ं рдЕрди्рдзрдХाрд░ рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХो рдЕрд▓рдЧ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рд░ेрдЦा (рд╡ृрдд्рдд) рдХो рдк्рд░рдХाрд╢ рд╡ृрдд्рдд рдпा рдЫाрдпा рд╡ृрдд्рдд рдХрд╣рддे рд╣ैं।
(c) рд╕ौрд░ рджिрд╡рд╕ рдХिрд╕े рдХрд╣рддे рд╣ैं ?
Ans. рдЬिрддрдиे рд╕рдордп рдоें рдордз्рдпाрд╣्рди рдХाрд▓ीрди рд╕ूрд░्рдп рдкृрде्рд╡ी рдХे рдХिрд╕ी рд╕्рдеाрди рдХो рдЙрдд्рддрд░ोрдд्рддрд░ рджो рдмाрд░ рдкाрд░ рдХрд░рддा рд╣ै рдЙрд╕ рд╕рдордп рдХो рд╕ौрд░ рджिрд╡рд╕ рдХрд╣рддे рд╣ैं।
 рд╕ौрд░ рджिрд╡рд╕ рдХी рдФрд╕рдд рд▓рдо्рдмाрдИ 24 рдШрдг्рдЯे рд╣ोрддी рд╣ै। 
 
(d) рдирдХ्рд╖рдд्рд░ рджिрд╡рд╕ рдХ्рдпा рд╣ै?
Ans. рдЬिрддрдиे рд╕рдордп рдоें рдХोрдИ рд╕ुрджूрд░ рдирдХ्рд╖рдд्рд░ рдкृрде्рд╡ी рдХे рдХिрд╕ी рд╕्рдеाрди рдХो рдХ्рд░рдо рд╕े рджो рдмाрд░ рдкाрд░ рдХрд░рддा рд╣ै, рдЙрд╕ рд╕рдордп
рдХो рдирдХ्рд╖рдд्рд░ рджिрд╡рд╕ рдХрд╣рддे рд╣ैं। 
рдПрдХ рдирдХ्рд╖рдд्рд░ рджिрд╡рд╕ рдХी рд▓рдо्рдмाрдИ 23 рдШрдг्рдЯे 56 рдоिрдирдЯ 24 рд╕ेрдХेрдг्рдб рд╣ोрддी рд╣ै। 
(e) рдЙрдкрд╕ौрд░ рдмिрди्рджु рд╕े рдЖрдк рдХ्рдпा рд╕рдордЭрддे рд╣ैं?
Ans. рд╡рд╣ рдмिрди्рджु рдЬрд╣ाँ рд╕ूрд░्рдп рдХी рдХिрд░рдгें рд▓рдо्рдмрд╡рдд рдкрдб़рддी рд╣ै рдЙрдкрд╕ौрд░ рдмिрди्рджु рдХрд╣рд▓ाрддा рд╣ै ।
 (f) рднू-рдХрдХ्рд╖ рдХ्рдпा рд╣ै? 
 
 Ans. рдкृрде्рд╡ी рдЬिрд╕ рдиिрд╢्рдЪिрдд рдоाрд░्рдЧ рд╕े рд╣ोрдХрд░ рд╕ूрд░्рдп рдХी рдкрд░िрдХ्рд░рдоा рдХрд░рддी рд╣ै рдЙрд╕े рднू-рдХрдХ्рд╖ рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдпрд╣ рднू рдХрдХ्рд╖ рдЕрдг्рдбाрдХाрд░ рд╣ै।
(g) рд╡िрд╖ुрд╡ (Equinox) рдХा рдХ्рдпा рддाрдд्рдкрд░्рдп рд╣ै ?
Ans. рд╡िрд╖ुрд╡ (Equinoxes) рд╡े рджिрди рд╣ैं, рдЬрдм рд╕ूрд░्рдп рдХी рдХिрд░рдгें рднूрдордз्рдп -рд░ेрдЦा рдкрд░ рд▓рдо्рдмрд╡рдд् рдЪрдордХрддी рд╣ैं рдФрд░ рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд╡िрд╢्рд╡ рдоें рд░ाрдд-рджिрди рдХी рд▓рдо्рдмाрдИ рд╕рдоाрди (12-12 рдШрдг्рдЯे) рд╣ोрддी рд╣ै। Equinox рд╢рдм्рдж рд▓ैрдЯिрди рднाрд╖ा рдХे (Equs) рдЕрд░्рдеाрдд् 'рд╕рдоाрди' рдПрд╡ं (nox) рдЕрд░्рдеाрдд् 'рд░ाрдд' рд╢рдм्рджों рд╕े рдоिрд▓рдХрд░ рдмрдиा рд╣ै, рдЬिрд╕рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै 'рд╕рдоाрди рд░ाрдд्рд░ि' ।
(h)рдЕрд░्рдзрд░ाрдд्рд░ि рдХा рд╕ूрд░्рдп рдХिрд╕े рдХрд╣рддे рд╣ैं?
Ans. рдЕрд░्рдж्рдзрд░ाрдд्рд░ि рдХा рд╕ूрд░्рдп (Mid-night Sun) - рдз्рд░ुрд╡ीрдп рдк्рд░рджेрд╢ों рдоें рдЧ्рд░ीрд╖्рдо рдХाрд▓ рдоें рдЕрд░्рдж्рдзрд░ाрдд्рд░ि рдХे рд╕рдордп рджिрдЦाрдИ рдкрдб़рдиे рд╡ाрд▓े рд╕ूрд░्рдп рдХो рдЕрд░्рдж्рдзрд░ाрдд्рд░ि рдХा рд╕ूрд░्рдп (Mid-night Sun) рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдЙрдд्рддрд░ी рдз्рд░ुрд╡ рд╡ृрдд्рдд (Arctic Circle) рдкрд░ рд╕्рдеिрдд рдиाрд░्рд╡े рдоें рдРрд╕ा рд╣ी рд╣ोрддा рд╣ै। рд╡рд╣ाँ рд╡िрд╢्рд╡ рдХे рдЕрди्рдп рднाрдЧों рдХे рд▓ोрдЧ рдЕрд░्рдж्рдзрд░ाрдд्рд░ि рдХा рд╕ूрд░्рдп рджेрдЦрдиे рдХे рд▓िрдП рдЖрдпा рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЗрд╕рд▓िрдП рдиाрд░्рд╡े рдХो рдЕрд░्рдзрд░ाрдд्рд░ि рдХे рд╕ूрд░्рдп рдХा рджेрд╢ (Land of midnight sun) рдХрд╣рддे рд╣ैं।
 (i) рдорд╣ाрд╡िрд╖ुрд╡ рдХ्рдпा рд╣ै?
 
Ans. рдмрд╕ंрдд рд╡िрд╖ुрд╡ (Vernal Equinox) : - 21 рдоाрд░्рдЪ рдХो рд╕ूрд░्рдп рдХी рдХिрд░рдгें рднूрдордз्рдп рд░ेрдЦा рдкрд░ рд▓рдо्рд╡рд╡рдд् рдЪрдордХрддी рд╣ैं । рдЗрд╕ рджिрди рдк्рд░рдХाрд╢ рдЪрдХ्рд░ рд╕рднी рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рд░ेрдЦाрдУं рдХो рджो рд╕рдоाрди рднाрдЧों рдоें рд╡िрднाрдЬिрдд рдХрд░рддा рд╣ै । рдЕрддः рдЗрд╕ рджिрди рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд╡िрд╢्рд╡ рдоें рджिрди рдФрд░ рд░ाрдд рдХी рд▓рдо्рдмाрдИ рд╕рдоाрди (12-12 рдШंрдЯे рдХी) рд╣ोрддी рд╣ै । рдЗрд╕ рд╕рдордп рдЙрдд्рддрд░ी рдЧोрд▓ाрд░्рдж्рдз рдоें рд╡рд╕ंрдд рдЛрддु рд╣ोрддी рд╣ै । рдЕрдд: рдкृрде्рд╡ी рдХी 21 рдоाрд░्рдЪ рдХी рд╕्рдеिрддि рдХो рдорд╣ाрд╡िрд╖ुрд╡ (Vernal Equinox) рдпा рд╡рд╕ंрдд рд╡िрд╖ुрд╡ (Spring Equinox) рдХрд╣рддे рд╣ैं।
(i) рд╕ंрдХ्рд░ांрддि рд╕े рдЖрдк рдХ्рдпा рд╕рдордЭрддे рд╣ैं?
Ans. рд╕ंрдХ्рд░ांрддि (Solstice) - рдкृрде्рд╡ी рдХी рдЕрдХ्рд╖-рд░ेрдЦा (рдХीрд▓ी) рдХрдХ्рд╖-рддрд▓ рдкрд░ рд╕ीрдзी рди рдЦрдб़ी рд╣ोрдХрд░ рд▓рдо्рдм рдЕрд╡рд╕्рдеा рд╕े 23½° рдЭुрдХी рд╣ुрдИ рд╣ै। рдЕрдд: рд╕ूрд░्рдп  23½° рдЙрдд्рддрд░ी рдПрд╡ं 23½° рджрдХ्рд╖िрдгी рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рд░ेрдЦाрдУं рд╕े рд╡ाрд╣рд░ рдХрднी рднी рд▓рдо्рдмрд╡рдд् рдирд╣ीं рдЪрдордХрддा рд╣ै। рдкृрде्рд╡ी рдХी рд╡ाрд░्рд╖िрдХ рдЧрддि рдХी рд╡рд╣ рдЕрд╡рд╕्рдеा рдЬрдм рд╕ूрд░्рдп 23½° рдЙрдд्рддрд░ी рдпा 23½°рджрдХ्рд╖िрдгी рд░ेрдЦाрдУं рдкрд░ рд▓рдо्рдмрд╡рдд рдЪрдордХрддा рд╣ै, рдЙрд╕े рд╕ंрдХ्рд░ांрддि рдХрд╣рддे рд╣ैं।









d) рдЛрддु рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХे рдХाрд░рдгों рдХा рд╕рдЪिрдд्рд░ рд╡рд░्рдгрди рдХीрдЬिрдП।


Ans.




Book 
D-10-,E-4-рдЧ्рд░рд╣ीрдп рд╣рд╡ाрдПं рдХ्рдпा рд╣ै?
Ans-рд╡े рдкрд╡рдиें рдЬो рдХि рд╡рд░्рд╖рдкрд░्рдпрди्рдд рдПрдХ рдиिрд╢्рдЪिрдд рджिрд╢ा рдХी рддрд░рдл рдк्рд░рд╡ाрд╣िрдд рд╣ोрддी рд╣ैं, рдЧ्рд░рд╣ीрдп рдкрд╡рдиें рдХрд╣рд▓ाрддी рд╣ैं। 

Lesson-3












1. (a) рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рдХिрд╕े рдХрд╣рддे рд╣ैं?
 (b) 'рджेрд╢ाрди्рддрд░' рд╢рдм्рдж рд╕े рдЖрдк рд╕्рдпा рд╕рдордЭрддे рд╣ैं ? 

Ans. (a) рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ (Latitude) :- рднूрдордз्рдп рд░ेрдЦा рдХे рдЙрдд्рддрд░ рдпा рджрдХ्рд╖िрдг рдХिрд╕ी рд╕्рдеाрди рд╡िрд╢ेрд╖ рдХो рдХोрдгाрдд्рдордХ рджूрд░ी рдХो рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рдХрд╣рддे рд╣ैं।

(b) рджेрд╢ाрди्рддрд░ (Longitude) :- рдоुрдЦ्рдп рдордз्рдпाрд╣्рди рд░ेрдЦा рдХे рдкूрд░्рд╡ рдпा рдкрд╢्рдЪिрдо рдХिрд╕ी рд╕्рдеाрди рд╡िрд╢ेрд╖ рдХी рдХोрдгाрдд्рдордХ рджूрд░ी рдХो рджेрд╢ाрди्рддрд░ рдХрд╣рддे рд╣ैं।

2. рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рдФрд░ рджेрд╢ाрди्рддрд░ рдоें рдЕрди्рддрд░ рдмрддाрдУं। 
 Ans.рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рдФрд░ рджेрд╢ाрди्рддрд░ рдоें рдЕрди्рддрд░



3. рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рд░ेрдЦा рдПрд╡ं рджेрд╢ाрди्рддрд░ рд░ेрдЦा рд╕े рдЖрдк рдХ्рдпा рд╕рдордЭрддे рд╣ैं? 

Ans. рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рд░ेрдЦा (Parallel of latitude) :- рднूрдордз्рдп рд░ेрдЦा рд╕े рд╕рдоाрди рдХोрдгिрдХ рджूрд░ी рдЕрд░्рдеाрдд् рд╕рдоाрди рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рдХे рд╕्рдеाрдиों рдХो рдоिрд▓ाрддे рд╣ुрдП рдкрд╢्рдЪिрдо рд╕े рдкूрд░्рд╡ рдЦींрдЪी рдЧрдпी рдХрд▓्рдкिрдд рд░ेрдЦा рдХो рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рд░ेрдЦा (Line of latitude) рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдпे рд░ेрдЦाрдпें рднूрдордз्рдп рд░ेрдЦा рдХे рд╕рдоाрдиाрди्рддрд░ рд╣ोрддी рд╣ै рдЕंрдд: рдЗрди्рд╣ें 'рд╕рдоाрдиाрди्рддрд░ рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рд░ेрдЦाрдпें' (Parallels
of Latitudes) рдпा рд╕рдоाрдиाрди्рддрд░ рд░ेрдЦाрдПँ (Parallels) рднी рдХрд╣рддे рд╣ैं।

рджेрд╢ाрди्рддрд░ рд░ेрдЦा (Meridian of Longitude) :- рдоुрдЦ्рдп рдордз्рдпाрд╣्рди рд░ेрдЦा рд╕े рд╕рдоाрди рдХोрдгिрдХ рджूрд░ी рдпा рд╕рдоाрди рджेрд╢ाрди्рддрд░ рдХे рд╕्рдеाрдиों рдХो рдоिрд▓ाрддे рд╣ुрдП рдЙрдд्рддрд░ рд╕े рджрдХ्рд╖िрдг рдЦींрдЪी рдЧрдпी рдХрд▓्рдкिрдд рд░ेрдЦा рдХो рджेрд╢ाрди्рддрд░ рд░ेрдЦा (Meridian of Longitude) рдХрд╣рддे рд╣ैं।


4.рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рд╡ рджेрд╢ाрди्рддрд░ рд░ेрдЦाрдУं рдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ рдмрддाрдУ। 

Ans. рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рд░ेрдЦाрдУं рдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ - (1) рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рд░ेрдЦाрдПँ рднूрдордз्рдп рд░ेрдЦा рдХे рдЙрдд्рддрд░ рдпा рджрдХ्рд╖िрдг рд╕рдоाрди рдХोрдгिрдХ рджूрд░ी рдкрд░ рдЦींрдЪी рдЧрдпी рд╣ैं। (2) рдпे рд░ेрдЦाрдПँ рдкрд╢्рдЪिрдо рд╕े рдкूрд░्рд╡ рдЦींрдЪी рдЧрдпी рдоाрди рд▓ी рдЧрдпी рд╣ैं । (3 ) рдпे рд░ेрдЦाрдПँ рдкूрд░्рдг рд╡ृрдд्рдд рд╣ोрддी рд╣ैं । (4) рдпे рд░ेрдЦाрдПँ рдЖрдкрд╕ рдоें рд╕рдоाрдиाрди्рддрд░ рд╣ोрддी рд╣ैं । (5) рднूрдордз्рдп рд░ेрдЦा рд╕े рдЙрдд्рддрд░ рдпा рджрдХ्рд╖िрдг рдЬाрдиे рдкрд░ рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рд░ेрдЦाрдУं рдХी рд▓рдо्рдмाрдИ рдХ्рд░рдорд╢ः рдХрдо рд╣ोрддी рдЬाрддी рд╣ै। рднूрдордз्рдп рд░ेрдЦा рд╕рдмрд╕े рдмрдб़ी рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рд░ेрдЦा рд╣ै, рдЬрдмрдХि рдз्рд░ुрд╡ों рдХी рд▓рдо्рдмाрдИ рд╡िрди्рджुрдоाрдд्рд░ рд╣ै। (6) рдпे рд░ेрдЦाрдПँ рднूрдордз्рдп рд░ेрдЦा рд╕े 90° рдЙрдд्рддрд░ рдпा 90° рджрдХ्рд╖िрдг рддрдХ рдЦींрдЪी рдЧрдпी рд╣ैं। (7) рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рд░ेрдЦा рд╕्рдеाрди рдХी рдЬрд▓рд╡ाрдпु рддрдеा рджिрди-рд░ाрдд рдХी рд▓рдо्рдмाрдИ рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рдоिрд▓рддी рд╣ै । рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрд╕ी

рджेрд╢ाрди्рддрд░ рд░ेрдЦाрдУं рдХी рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдПँ :- (1) рдпे рд░ेрдЦाрдПँ рдоुрдЦ्рдп рдордз्рдпाрд╣्рди рд░ेрдЦा рд╕े рдкूрд░्рд╡ рдпा рдкрд╢्рдЪिрдо рд╕рдоाрди рдХोрдгिрдХ рджूрд░ी рдкрд░ рдЦींрдЪी рдЧрдпी рд╣ैं। (2) рдпे рд░ेрдЦाрдПँ рджोрдиों рдз्рд░ुрд╡ों рдХो рдоिрд▓ाрддी рд╣ुрдИ рдЙрдд्рддрд░ рд╕े рджрдХ्рд╖िрдг рдЦींрдЪी рдЧрдпी рд╣ैं । (3) рдпे рд░ेрдЦाрдПँ рдЕрд░्рдж्рдзрд╡ृрдд्рдд рд╣ोрддी рд╣ैं। (4) рдпे рд░ेрдЦाрдПँ рдЖрдкрд╕ рдоें рд╕рдоाрдиाрди्рддрд░ рдирд╣ीं рд╣ोрддी рд╣ैं। рднूрдордз्рдп рд░ेрдЦा рд╕े рджूрд░ рдЬाрдиे рдкрд░ рдЗрдирдХे рдмीрдЪ рдХी рджूрд░ी рдХ्рд░рдорд╢: рдХрдо рд╣ोрддी рдЬाрддी рд╣ै। рднूрдордз्рдп рд░ेрдЦा рдкрд░ рдЗрдирдХे рдмीрдЪ рдХी рджूрд░ी рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рддрдеा рдз्рд░ुрд╡ों рдкрд░ рд╢ूрди्рдп рд╣ै। (5) рд╕рднी рджेрд╢ाрди्рддрд░ рд░ेрдЦाрдУं рдХी рд▓рдо्рдмाрдИ рд╕рдоाрди рд╣ोрддी рд╣ै। (6) рдпे рд░ेрдЦाрдПँ рдоुрдЦ्рдп рдордз्рдпाрд╣्рди рд░ेрдЦा рд╕े 180° рдкूрд░्рд╡ рддрдеा 180° рдкрд╢्рдЪिрдо рддрдХ рдЦींрдЪी рдЧрдпी рд╣ैं। (7) рдПрдХ рд╣ी рджेрд╢ाрди्рддрд░ рд░ेрдЦा рдХे рд╕рднी рд╕्рдеाрдиों рдкрд░ рдордз्рдпाрд╣्рдирдХाрд▓ рдПрдХ рд╕ाрде рд╣ी рд╣ोрддा рд╣ै । рдПрдХ рд╣ी рджेрд╢ाрди्рддрд░ рд░ेрдЦा рдХे рд╕рднी рд╕्рдеाрдиों рдкрд░ рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕рдордп рдПрдХ рд╕рдоाрди рд╣ी рд╣ोрддा рд╣ै ।


5.рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рдПрд╡ं рджेрд╢ाрди्рддрд░ рд░ेрдЦाрдУं рдоें рдХ्рдпा рдЕрди्рддрд░ рд╣ैं ? 

Ans. рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рд╡ рджेрд╢ाрди्рддрд░ рд░ेрдЦाрдУं рдоें рдЕрди्рддрд░



6.рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рдПрд╡ं рджेрд╢ाрди्рддрд░ рд░ेрдЦाрдУ рдХे рдХ्рдпा рдЙрдкрдпोрдЧ рд╣ैं ? 

Ans.

рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рд╡ рджेрд╢ाрди्рддрд░ рд░ेрдЦाрдУं рдХे рдЙрдкрдпोрдЧ

(1) рдХिрд╕ी рд╕्рдеाрди рдХी рд╕्рдеिрддि рдХा рдиिрд░्рдзाрд░рдг :- рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рд╡ рджेрд╢ाрди्рддрд░ рд░ेрдЦाрдУं рдХा рд╕рдмрд╕े рдмрдб़ा рдЙрдкрдпोрдЧ рдпрд╣ी рд╣ै рдХि рдЗрдирдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рд╕े рдкृрде्рд╡ी рдХे рдЧोрд▓े рдкрд░ рдХिрд╕ी рд╕्рдеाрди рдХी рд╕्рдеिрддि рдХा рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдЖрд╕ाрдиी рд╕े рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рджोрдиों рд░ेрдЦाрдУं рдХे рдХрдЯाрди рдмिрди्рджु рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрд╕ी рд╕्рдеाрди рдХी рд╕्рдеिрддि рд╡्рдпрдХ्рдд рдХी рдЬाрдиी рд╣ै।

(2) рдЬрд▓рд╡ाрдпु рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी :- рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рд░ेрдЦाрдУं рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрд╕ी рд╕्рдеाрди рдХी рдЬрд▓рд╡ाрдпु рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рд╣ोрдиी рд╣ै। рднूрдордз्рдп рд░ेрдЦा рд╕े рдЙрдд्рддрд░ рд╡ рджрдХ्рд╖िрдг рдЬाрдиे рдкрд░ рддाрдкрдХ्рд░рдо рдХрдо рд╣ोрддा рдЬाрддा рд╣ै। рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рд░ेрдЦाрдУं рдХी рд╕рд╣ाрдпрдиी рд╕े рд╣ी рдкृрде्рд╡ी рдХो рддाрдк рдХрдЯिрдмрди्рдзों, рд╡ाрдпुрднाрд░ рддрдеा рд╕्рдеाрдпी рд╣рд╡ाрдУं рдХी рдкेрдЯिрдпों рдоें рдмाँрдЯा рдЧрдпा рд╣ै ।

(3) рджिрди-рд░ाрдд рдХी рд▓рдо्рдмाрдИ рдХा рдЬ्рдЮाрди :- рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рд░ेрдЦाрдУं рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рд╕े рдХिрд╕ी рд╕्рдеाрди рдХे рджिрди-рд░ाрдд рдХी рд▓рдо्рдмाрдИ рдХा рдЬ्рдЮाрди рд╣ोрддा рд╣ै। рднूрдордз्рдп рд░ेрдЦा рдкрд░ рд╡рд░्рд╖ рднрд░ рдмाрд░рд╣ рдШрдг्рдЯे рдХे рджिрди рд╡ 12 рдШрдг्рдЯे рдХी рд░ाрддें рд╣ोрддी рд╣ैं। рднूрдордз्рдп рд░ेрдЦा рд╕े рджूрд░ рдЬाрдиे рдкрд░ рд░ाрдд-рджिрди рдХी рд▓рдо्рдмाрдИ рдмрдв़рддी рдЬाрддी рд╣ै।

(4) рджूрд░ी рдХा рдЬ्рдЮाрди, :- 1° рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рд░ेрдЦा рдкाрд░ рдХрд░рдиे рдкрд░ 111 рдХिрд▓ोрдоीрдЯрд░ рджूрд░ी рдХा рдЕрди्рддрд░ рдкрдб़рддा рд╣ै। рдЕрд░्рдд: рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рд░ेрдЦाрдУं рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рд╕े рдХिрд╕ी рд╕्рдеाрди рдХी рднूрдордз्рдп рд░ेрдЦा рд╕े рдЙрдд्рддрд░ рд╡ рджрдХ्рд╖िрдг рдХी рджूрд░ी рдЬ्рдЮाрдд рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै। рджो рджेрд╢ाрди्рддрд░ рд░ेрдЦाрдУं рдХे рдмीрдЪ рдХी рджूрд░ी рд╕рджा рд╕рдоाрди рдирд╣ीं рд╣ोрддी। рднूрдордз्рдп рд░ेрдЦा рдХे рд╕рдоीрдк рдпрд╣ рджूрд░ी рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ 111 рдХिрд▓ोрдоीрдЯрд░, 30° рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ों рдкрд░ 96.5 рдХिрд▓ोрдоीрдЯрд░, 60° рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ों рдкрд░ 55.4 рдХिрд▓ोрдоीрдЯрд░ рд╣ोрддी рд╣ै рдЬрдмрдХि рдз्рд░ुрд╡ों (90° рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ों) рдкрд░ рдпрд╣ рджूрд░ी рдирд╣ीं рдХे рдмрд░ाрдмрд░ рд╣ोрддी рд╣ै ।

(5) рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕рдордп рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी :- рджेрд╢ाрди्рддрд░ рд░ेрдЦाрдУं рдж्рд╡ाрд░ा рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕рдордп рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рд╣ोрддी рд╣ै। 1° рджेрд╢ाрди्рддрд░ рдкाрд░ рдХрд░рдиे рдкрд░ 4 рдоिрдирдЯ рд╕рдордп рдХा рдЕंрддрд░ рдкрдб़рддा рд╣ै।


7.рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕рдордп рдПрд╡ं рдк्рд░ाрдоाрдгिрдХ рд╕рдордп рдоें рдХ्рдпा рдЕрди्рддрд░ рд╣ै? 

 Ans. рд╕्рдеाрдиीрдп рдПрд╡ं рдк्рд░ाрдоाрдгिрдХ рд╕рдордпों рдоें рдЕंрддрд░ -





8. (рдХाрд░рдг рдмрддाрдУ)--

(a)рдЕрди्рддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рддिрдеि рд░ेрдЦा рдХेрд╡рд▓ рдорд╣ाрд╕ाрдЧрд░ों рд╕े рд╣ोрдХрд░ рдЦींрдЪी рдЧрдпी рд╣ै। 
рдпा, 
рдЕрди्рддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рддिрдеि рд░ेрдЦा рд╕рджैрд╡ 180° рд╕े рдоेрд▓ рдирд╣ीं рдЦाрддी рд╣ै । 

Ans. рдЕрди्рддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рддिрдеि рд░ेрдЦा 180° рджेрд╢ाрди्рддрд░ рд░ेрдЦा рд╕े рд▓рдЧрднрдЧ рдоेрд▓ рдЦाрддी рд╣ै। рдЗрд╕ рд░ेрдЦा рдХो рдкाрд░ рдХрд░рдиे рдкрд░ рдиिрдеि рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХрд░ рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдпрд╣ рд░ेрдЦा рдк्рд░рд╢ाрди्рдд рдорд╣ाрд╕ाрдЧрд░ рдХे рдордз्рдп рд╕े рд╣ोрдХрд░ рдЬाрддी рд╣ै। рдпрджि рдЗрд╕ рд░ेрдЦा рдХो рдЬ्рдпों рдХा рд▓्рдпो рдЕрди्рддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рддिрдеि рд░ेрдЦा рдоाрди рд▓िрдпा рдЬाрддा рддो рдПрдХ рд╣ी рджेрд╢ рдоें рдЗрд╕ рд░ेрдЦा рдХे рджोрдиों рддрд░рдл рдПрдХ рд╣ी рд╕рдордп рджो рддिрдеिрдпाँ рд╣ो рдЬाрдиी। рдЗрд╕рд╕े рд╕рд░рдХाрд░ी рдХाрд░्рдпों рдоें рдХाрдлी рдХрдаिрдиाрдИ рд╣ोрддी। рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рд╣ै рдХि рдЗрд╕ рд░ेрдЦा рдХो рд╕्рдеाрди-рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдЯेрдв़ी рдХрд░рдХे рдХेрд╡рд▓ рдорд╣ाрд╕ाрдЧрд░ рд╕े рд╣ी рд╣ोрдХрд░ рдЦींрдЪा рд╣ुрдЖ рдоाрди рд▓िрдпा рдЧрдпा рд╣ै ।

(b) рдЕрди्рддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рддिрдеि рд░ेрдЦा рд╕ीрдзी рдХ्рдпों рдирд╣ीं рдЦींрдЪी рдЧрдпी рд╣ै? 

 Ans. 180° рджेрд╢ाрди्рддрд░ рд░ेрдЦा рдк्рд░рд╢ाрди्рдд рдорд╣ाрд╕ाрдЧрд░ рдХे рдордз्рдп рд╕े рд╣ोрдХрд░ рдЬाрддी рд╣ै। рдЗрд╕ рд░ेрдЦा рдкрд░ рдХрдИ рджेрд╢ рдкрдб़рддे рд╣ैं। рдпрджि рдЗрд╕ी рд░ेрдЦा рдХो рдЬ्рдпों рдХा рдд्рдпों рдЕрди्рддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рддिрдеि рд░ेрдЦा рдоाрди рд▓िрдпा рдЬाрддा рддो рдПрдХ рд╣ी рджेрд╢ рдоें рдЗрд╕ рд░ेрдЦा рдХे рджोрдиों рддрд░рдл рдПрдХ рд╣ी рд╕рдордп рджो рддिрдеिрдпाँ рд╣ो рдЬाрддीं। рдЕрдд: рдЗрд╕ рд░ेрдЦा рдХो рд╕्рдеाрди-рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдЯेрдв़ी рдХрд░рдХे рд╕рдоुрдж्рд░ рдоें рд╣ी рд╣ोрдХрд░ рдЦींрдЪा рд╣ुрдЖ рдоाрдиा рдЧрдпा рд╣ै।
 
 (c) рднूрдордз्рдпрд░ेрдЦा рдХे рд╕рд╣ाрд░े рдкृрде्рд╡ी рдХा рдкрд░िрдХ्рд░рдордг рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ा рдпाрдд्рд░ी рд╕рдордп рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХा рдЕрдиुрднрд╡ рдХрд░рддा I

Ans. рд╣рдо рдЬाрдирддे рд╣ैं рдХि рдкृрде्рд╡ी рдХे рдЕрдкрдиी рдХीрд▓ी рдкрд░ рдкрд╢्рдЪिрдо рд╕े рдкूрд░рдм рдШूрдордиे рдХे рдХाрд░рдг рд╣ी рджेрд╢ाрди्рддрд░ рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХे рд╕ाрде рд╣ी рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕рдордп рдоें рднी рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдоिрд▓рддा рд╣ै । рдк्рд░рддि 1°  рджेрд╢ाрди्рддрд░ рдкाрд░ рдХрд░рдиे рдкрд░ 4 рдоिрдирдЯ рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕рдордп рдоें рдЕंрддрд░ рдоिрд▓рддा рд╣ै। рдкूрд░рд╡ рдХे рд╕्рдеाрдиों рдХा рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕рдордп рдкрд╢्рдЪिрдо рдХे рд╕्рдеाрдиों рдХे рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕рдордп рд╕े рдЕрдзिрдХ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЪूँрдХि рднूрдордз्рдпрд░ेрдЦा рдХे рд╕рд╣ाрд░े рдпाрдд्рд░ा рдХрд░рдиे рдкрд░ рдЗрд╕рдХे рджेрд╢ाрди्рддрд░ рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд╣ोрддा рд░рд╣рддा рд╣ै। рдЕрдд : рдпाрдд्рд░ी рдХो рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕рдордп рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХा рдЕрдиुрднрд╡ рд╣ोрддा рд╣ै।

(d)рдХिрд╕ी рд╕्рдеाрди рд╡ рдЙрд╕рдХे рдк्рд░рддिрдкाрдж рд╕्рдеाрди рдХे рд╕рдордп рдоें 12 рдШрдг्рдЯे рдХा рдЕрди्рддрд░ рд╣ोрддा рд╣ै। 

Ans. рдХिрд╕ी рд╕्рдеाрди рдПрд╡ं рдЙрд╕рдХे рдк्рд░рддिрдкाрдж рд╕्рдеाрдиों рдХे рджेрд╢ाрди्рддрд░ों рдоें 180°рдХा рдЕрди्рддрд░ рд╣ोрддा рд╣ै। рдЪूँрдХि 1° рджेрд╢ाрди्рддрд░ рдХे рдЕрди्рддрд░ рдкрд░ 4 рдоिрдирдЯ рд╕рдордп рдХा рдЕрди्рддрд░ рдкрдб़рддा рд╣ै। рдЕрдд: 180°рджेрд╢ाрди्рддрд░ рдХे рдЕрди्рддрд░ рдкрд░ 180x 4=720 рдоिрдирдЯ = 12 рдШрдг्рдЯे рд╕рдордп рдХा рдЕрди्рддрд░ рдкрдб़рддा рд╣ै। рдпрд╣ी рдХाрд░рдг рд╣ै рдХि рдХिрд╕ी рд╕्рдеाрди рдПрд╡ं рдЙрд╕рдХे рдк्рд░рддिрдкाрдж рд╕्рдеाрди рдХे рд╕рдордпों рдоें 12 рдШрдг्рдЯे рд╕рдордп рдХा рдЕрди्рддрд░ рд╣ोрддा рд╣ै।

(e) рдпрджि рдЖрдк рдк्рд░рдзाрди рдордз्рдпाрд╣्рди рд░ेрдЦा рдХे рд╕рд╣ाрд░े рдЙрдд्рддрд░ी рдз्рд░ुрд╡ рдХी рдУрд░ рдЬाрдПँрдЧे рддो рддाрдкрдоाрди рдоें рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХा рдЕрдиुрднрд╡ рдХрд░ेंрдЧे? 

 Ans, рджрдХ्рд╖िрдгी рдЧोрд▓ाрд░्рдж्рдз рдоें рджрдХ्рд╖िрдгी рдз्рд░ुрд╡ рд╕े рдк्рд░рдзाрди рдордз्рдпाрд╣्рди рд░ेрдЦा (Prime meridian ) рдХे рд╕рд╣ाрд░े рдЙрдд्рддрд░ी рдз्рд░ुрд╡ рдХी рддрд░рдл рдмрдв़рдиे рдкрд░ рднूрдордз्рдпрд░ेрдЦा рдХे рдкाрд╕ рддाрдкрдХ्рд░рдо рдмрдв़рддा рдЬाрддा рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рд╕ूрд░्рдп рдХी рдХिрд░рдгे рдХ्рд░рдорд╢ : рд▓рдо्рдмрд╡рдд् рд╣ोрддी рдЬाрддी
рд╣ैं। рдкрд░рди्рддु рднूрдордз्рдп рд░ेрдЦा рд╕े рдЙрдд्рддрд░ी рдз्рд░ुрд╡ рдХी рддрд░рдл рдЬाрдиे рдкрд░ рддाрдкрдХ्рд░рдо рдШрдЯрддा рдЬाрддा рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рд╕ूрд░्рдп рдХी рдХिрд░рдгें рдХ्рд░рдорд╢ः рддिрд░рдаी рдкрдб़рдиे рд▓рдЧрддी рд╣ैं। 

(f) рдХिрд╕ी рд╕्рдеाрди рдПрд╡ं рдЙрд╕рдХे рдк्рд░рддिрдкाрдж рд╕्рдеाрди рдХे рдмीрдЪ рд╕рдордп рдХा рдЕрди्рддрд░ 12 рдШрдг्рдЯे рдХा рдХ्рдпों рд░рд╣рддा рд╣ै ? 

 Ans-рдХिрд╕ी рд╕्рдеाрди рдПрд╡ं рдЙрд╕рдХे рдк्рд░рддिрдкाрдж рд╕्рдеाрди рдХे рдмीрдЪ 180° рджेрд╢ाрди्рддрд░ рдХा рдЕрди्рддрд░ рд╣ोрддा рд╣ै рдЗрд╕рд▓िрдП рдЗрди рджोрдиों рдХे рдмीрдЪ рдХे рд╕рдордп рдХा рдЕрди्рддрд░ 12 рдШंрдЯे рд░рд╣рддा рд╣ै।

(g) рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рд░ेрдЦाрдУं рдХो рд╕рдоाрдиाрди्рддрд░ рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рд░ेрдЦा рдХ्рдпों рдХрд╣рддे рд╣ैं? 
рдЙрдд्рддрд░- рд╕рднी рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рд░ेрдЦाрдПँ рдЖрдкрд╕ рдоें рд╕рдоाрдирди्рддрд░ рд╣ोрддी рд╣ै рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдЗрди्рд╣ें рд╕рдоाрдиाрди्рддрд░ рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рд░ेрдЦा рдХрд╣рддे рд╣ैं।

(h) рдЙрд╖्рдг рдХрдЯिрдмрди्рдз рдкृрде्рд╡ी рдХा рд╕рдмрд╕े рдЧрд░्рдо рдХрдЯिрдмрди्рдз рдХ्рдпों рд╣ै।

рдЙрдд्рддрд░- рдХрд░्рдХ рдПрд╡ं рдордХрд░ рд░ेрдЦाрдУं рдХे рдордз्рдп рдХा рднाрдЧ рдЙрд╖्рдг рдХрдЯिрдмрди्рдз рдХрд╣рд▓ाрддा рд╣ै। рдХрд░्рдХ рдПрд╡ं рдордХрд░ рд░ेрдЦाрдПँ рд╕ूрд░्рдп рдХी рдХिрд░рдгों рдХे рд▓рдо्рдмрд╡рдд् рдкрдб़рдиे рдХी рдХ्рд░рдорд╢ : рдЙрдд्рддрд░ी рдПрд╡ं рджрдХ्рд╖िрдгी рд╕ीрдоाрдПँ рд╣ैं рдЕрдд : рдЗрд╕ рднाрдЧ рдоें рд╕ूрд░्рдп рдХी рдХिрд░рдгें рд▓рдо्рдмрд╡рдд् рдкрдб़рддी рд╣ैं рдпा рдЙрдирдХा рддिрд░рдЫाрдкрди рдмрд╣ुрдд рдХрдо рд░рд╣рддा рд╣ै। рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдпрд╣ рдкृрде्рд╡ी рдХा рд╕рдмрд╕े рдЧрд░्рдо рдХрдЯिрд╡рди्рдз рд╣ै।

 (i) рджेрд╢ाрди्рддрд░ рд░ेрдЦाрдУं рдХो рдордз्рдпाрд╣्рди рд░ेрдЦा рдХ्рдпों рдХрд╣рддे рд╣ैं?

рдЙрдд्рддрд░- рдХिрд╕ी рдПрдХ рджेрд╢ाрди्рддрд░ рд░ेрдЦा рдХे рд╕рднी рд╕्рдеाрдиों рдкрд░ рдордз्рдпाрд╣्рди рдХाрд▓ рдПрдХ рд╣ी рд╕ाрде рд╣ोрддा рд╣ै, рдЗрд╕ीрд▓िрдП рджेрд╢ाрди्рддрд░ рд░ेрдЦाрдУं рдХो рдордз्рдпाрд╣्рди рд░ेрдЦा рднी рдХрд╣рддे рд╣ैं।

(j) рд╣рдо рдЕрдкрдиे рджैрдиिрдХ рдЬीрд╡рди рдоें рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕рдордп рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХ्рдпों рдирд╣ीं рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं?

рдЙрдд्рддрд░- рдкृрде्рд╡ी рдХे рд╡िрднिрди्рди рд╕्рдеाрдиों рдХा рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕рдордп рднिрди्рди-рднिрди्рди рд╣ोрддा рд╣ै । рдЕрдд: рдпрджि рдХिрд╕ी рджेрд╢ рдХे рднीрддрд░ рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдЙрд╕рдХा рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕рдордп рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдоें рд▓ाрдпा рдЬाрдП рддो рд╕рдордп рд╕рдо्рдмрди्рдзी рд╡िрднिрди्рди рдХाрд░्рдпों рдоें рдХाрдлी рдХрдаिрдиाрдИ рд╣ोрдЧी। рд╕рдордп рд╕рдо्рдмрди्рдзी рдХрдаिрдиाрдЗрдпों рдХे рдХाрд░рдг рд╣ी рд╣рдо рдЕрдкрдиे рджैрдиिрдХ рдЬीрд╡рди рдоें рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕рдордп рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рди рдХрд░рдХे рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХिрдП рдЧрдП рдк्рд░рдоाрдгिрдХ рд╕рдордп рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░рддे рд╣ैं।

 9. рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдк्рд░рд╢्рдиों рдХा рдЙрдд्рддрд░ рд▓िрдЦिрдП- :- (2 Marks)

(a) рдк्рд░ाрдоाрдгिрдХ рд╕рдордп рдПрд╡ं рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕рдордп рдХ्рдпा рд╣ै? 

 Ans. рдк्рд░ाрдоाрдгिрдХ рд╕рдордп (Standard Time)- рдХिрд╕ी рджेрд╢ рдХे рд▓рдЧрднрдЧ рдордз्рдп рдоें рд╕्рдеिрдд рдк्рд░ाрдоाрдгिрдХ рдордз्рдпाрди्рд╣ рд░ेрдЦा рдХे рдордз्рдпाрди्рд╣рдХाрд▓ीрди рд╕ूрд░्рдп рдж्рд╡ाрд░ा рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рд╕рдордп рдХो рдк्рд░ाрдоाрдгिрдХ рд╕рдордп рдХрд╣рддे рд╣ैं। 
 
рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕рдордп (Local Time) - рджेрд╢ाрди्рддрд░ीрдп рд╕्рдеिрддि рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдордз्рдпाрди्рд╣рдХाрд▓ рдХो рджोрдкрд╣рд░ (12.00 Noon) рдоाрдирдХрд░ рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХिрдпे рдЧрдпे рдХिрд╕ी рд╕्рдеाрди рд╡िрд╢ेрд╖ рдХे рд╕рдордп рдХो рд╡рд╣ाँ рдХा рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕рдордп рдХрд╣рддे рд╣ैं।

 (b) рднाрд░рдд рдХा рдк्рд░ाрдоाрдгिрдХ рд╕рдордп (I.S.T.) рдХ्рдпा рд╣ै ? (What is I.S.T?)

Ans. рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рднाрд░рдд рджेрд╢ рдоें рдШрдб़िрдпाँ 82.5° рдкूрд░्рд╡ी рджेрд╢ाрди्рддрд░ рд░ेрдЦा рдХे рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕рдордп рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЪрд▓рддी рд╣ैं । рдЕрдд: 82.5° рдкूрд░्рд╡ी рджेрд╢ाрди्рддрд░ рд░ेрдЦा рдХे рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕рдордп рдХो рднाрд░рдд рдХा рдк्рд░ाрдоाрдгिрдХ рд╕рдордп (Indian Standard Time рдпा I. S. T.) рдХрд╣рддे рд╣ैं।

(c)рдорд╣ाрди рд╡ृрдд्рдд рдХ्рдпा рд╣ै? рдЗрдирдХे рдЙрдкрдпोрдЧ рд▓िрдЦिрдП। 

 Ans. рдорд╣ाрди рд╡ृрдд्рдд (Great Circle)-:рдкृрде्рд╡ी рдХे рдзрд░ाрддрд▓ рдкрд░ рдЦींрдЪे рдЧрдпे рд╡े рд╕рдмрд╕े рдмрдб़े рд╡ृрдд्рдд рдЬिрдирдХा рдХेрди्рдж्рд░ рдкृрде्рд╡ी рдХा рдХेрди्рдж्рд░ рд╣ो рддрдеा рдЬो рдкृрде्рд╡ी рдХो рджो рд╕рдоाрди рднाрдЧों рдоें рдмाँрдЯ рд╕рдХрддे рд╣ैं, рдорд╣ाрди рд╡ृрдд्рдд рдХрд╣рд▓ाрддे рд╣ैं। рднूрдордз्рдпрд░ेрдЦा рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рд░ेрдЦाрдУं рдоें рд╕рдмрд╕े рдмрдб़ी рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП рдЗрд╕े рдорд╣ाрди рд╡ृрдд्рдд (Great Circle) рдХрд╣рддे рд╣ैं।
 

рдорд╣ाрди рд╡ृрдд्рдд рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ - рдЧोрд▓ рдкृрде्рд╡ी рдкрд░ рдХिрди्рд╣ीं рджो рд╕्рдеाрдиों рдХे рдмीрдЪ рдХी рд▓рдШुрдд्рддрдо рджूрд░ी рддрдп рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдорд╣ाрди рд╡ृрдд्рдд рдкрде рдХा рдЕрдиुрд╕рд░рдг рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдЬрд▓рдпाрди рддрдеा рд╡ाрдпुрдпाрди рд╕рдордп рдПрд╡ं рдИंрдзрди рдХी рдмрдЪрдд рдХे рд▓िрдП рдЬрд╣ाँ рддрдХ рд╕рдо्рднрд╡ рд╣ोрддा рд╣ै, рдорд╣ाрди рд╡ृрдд्рдд рдкрде рдХा рд╣ी рдЕрдиुрд╕рд░рдг рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЧ्рд▓ोрдм рдкрд░ рдПрдХ рджूрд╕рд░े рдХे рд╡िрдкрд░ीрдд рд╕्рдеिрдд рд╕्рдеाрдиों рдХे рд▓िрдП рдорд╣ाрди рд╡ृрдд्рдд рдкрде рдХा рд╡िрд╢ेрд╖ рдорд╣рдд्рдд्рд╡ рд╣ै।

(d)рдХ्рд░ोрдиोрдоीрдЯрд░ рдФрд░ рд╕ेрдХ्рд╕рдЯेрдг्рдЯ рдХ्рдпा рд╣ैं ? 

Ans. рдХ्рд░ोрдиोрдоीрдЯрд░ (Chronometer) - рдХ्рд░ोрдиोрдоीрдЯрд░ं рд╡рд╣ рдШрдб़ी рд╣ै, рдЬो рд╕рджा рдЧ्рд░ीрдирд╡िрдЪ рд╕рдордп (G.M.T.) рдмрддाрддी рд╣ै। рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рдпрд╣ рд╡рд╣ рдШрдб़ी рд╣ै, рдЬो рдмिрд▓्рдХुрд▓ рд╕рд╣ी рд╕рдордп рдмрддाрддी рд╣ै ।

 рд╕ेрдХ्рд╕рдЯेрдг्рдЯ (Sextant) - рдпрд╣ рдПрдХ рдпंрдд्рд░ рд╣ै рдЬिрд╕рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рд╕े рд╕ूрд░्рдп, рдЪрди्рдж्рд░рдоा рдпा рддाрд░ों рдХी рдХ्рд╖िрддिрдЬ рд░ेрдЦा рд╕े рдХोрдгिрдХ рдКँрдЪाрдИ рдЬ्рдЮाрдд рдХी рдЬाрддी рд╣ै।

(e) рдХ्рд░ोрдиोрдоीрдЯрд░ рдХा рдХ्рдпा рдХाрд░्рдп рд╣ै? 

Ans. рдЕрди्рддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдХाрд░्рдпों рдоें рдЗрд╕ी рдШрдб़ी рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै । рдЗрд╕ рдШрдб़ी рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рд╕े рдХिрд╕ी рд╕्рдеाрди рдХे рджेрд╢ाрди्рддрд░ рдХी рдЧрдгрдиा рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै।

(f) рдЕрди्рддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рддिрдеि рд░ेрдЦा рдХ्рдпा рд╣ै? 

Ans. рдЕрди्рддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рддिрдеि рд░ेрдЦा 180° рджेрд╢ाрди्рддрд░ рд░ेрдЦा рд╕े рд▓рдЧрднрдЧ рдоेрд▓ рдЦाрдиे рд╡ाрд▓ी рддрдеा рдХेрд╡рд▓ рдорд╣ाрд╕ाрдЧрд░ рд╕े рдЧुрдЬрд░рдиे рд╡ाрд▓ी рд╡рд╣ рдХाрд▓्рдкрдиिрдХ рд░ेрдЦा рд╣ै рдЬिрд╕े рдкाрд░ рдХрд░рдХे рдкрд╢्рдЪिрдо рд╕े рдкूрд░्рд╡ рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рдпाрдд्рд░ी рдЕрдкрдиी рдбाрдпрд░ी рдоें рдПрдХ рджिрди рдкीрдЫे рддрдеा рдкूрд░्рд╡ рд╕े рдкрд╢्рдЪिрдо рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рдпाрдд्рд░ी рдЕрдкрдиी рдбाрдпрд░ी рдоें рдПрдХ рджिрди рдЖрдЧे рдХрд░ рд▓ेрддे рд╣ैं।

(g) 10° рдЙрдд्рддрд░ी рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рдПрд╡ं 60° рдкूрд░्рд╡ी рджेрд╢ाрди्рддрд░ рдкрд░ рд╕्рдеिрдд рдХिрд╕ी рд╕्рдеाрди рдХा рдк्рд░рддिрдкाрдж рд╕्рдеाрди рдЬ्рдЮाрдд рдХीрдЬिрдП। 

 Ans. рдиिрд╢्рдЪिрдд рд╕्рдеाрди рдХा рдк्рд░рддिрдкाрдж рд╕्рдеाрди 10°S рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рддрдеा 180°- 60° = 120°W рджेрд╢ाрди्рддрд░ рдкрд░ рд╣ोрдЧा।

(h) рдордз्рдпाрд╣्рди рд░ेрдЦा рдХिрд╕े рдХрд╣рддे рд╣ैं? 

 Ans. рджोрдиों рдз्рд░ुрд╡ों рдХो рдоिрд▓ाрддे рд╣ुрдП рдЙрдд्рддрд░ рд╕े рджрдХ्рд╖िрдг рдЦींрдЪी рдЧрдпी рдХрд▓्рдкिрдд рд░ेрдЦा рдХो рдордз्рдпाрд╣्рди рд░ेрдЦा рдХрд╣рддे рд╣ैं, рдХ्рдпोंрдХि рдЗрд╕ рд░ेрдЦा рдХे рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдордз्рдпाрд╣्рди рдХाрд▓ рдПрдХ рд╕ाрде рд╣ी рд╣ोрддा рд╣ै। 

(i) рдк्рд░рдзाрди рдордз्рдпाрд╣्рди рд░ेрдЦा рдХिрд╕े рдХрд╣рддे рд╣ै ? 

Ans. рд▓рди्рджрди рдирдЧрд░ рдХे рдЧ्рд░ीрдирд╡िрдЪ рд╕्рдеाрди рд╕े рд╣ोрдХрд░ рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рдордз्рдпाрд╣्рди рд░ेрдЦा рдХो рдк्рд░рдзाрди рдордз्рдпाрд╣्рди рд░ेрдЦा рдХрд╣рддे рд╣ैं рдХ्рдпोंрдХि рдЕрди्рдп
рдордз्рдпाрд╣्рди рд░ेрдЦाрдУं рдХी рдЧрдгрдиा рдЗрд╕ी рдордз्рдпाрд╣्рди рд░ेрдЦा рд╕े рдХी рдЬाрддी рд╣ै। 

(j) рдХрд░्рдХ рд╡ рдордХрд░ рд░ेрдЦाрдУं рдХे рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рдХ्рдпा рд╣ै? 

Ans. рдХрд░्рдХ рд░ेрдЦा рдХा рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ 23.5°N рддрдеा рдордХрд░ рд░ेрдЦा рдХा рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ 23.5°S рд╣ै।

(k) рдХौрди рд░ेрдЦा рдкृрде्рд╡ी рдХो рдЙрдд्рддрд░ी рдПрд╡ं рджрдХ्рд╖िрдгी рдЧोрд▓ाрд░्рдж्рдз рдоें рдмрд░ाрдмрд░ -рдмрд░ाрдмрд░ рдмाँрдЯрддी рд╣ै ? рдЙрд╕рдХा рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рдХिрддрдиा рд╣ै ? 

Ans. рднूрдордз्рдп рд░ेрдЦा рдкृрде्рд╡ी рдХो рдЙрдд्рддрд░ी рдЧोрд▓ाрд░्рдж्рдз рддрдеा рджрдХ्рд╖िрдгी рдЧोрд▓ाрд░्рдж्рдз рдиाрдордХ рджो рд╕рдоाрди рдЕрд░्рдж्рдзрднाрдЧों рдоें рд╡िрднाрдЬिрдд рдХрд░рддी рд╣ै । рдЗрд╕рдХी рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ 0° рд╣ै। 

(l) рдкृрде्рд╡ी рдкрд░ рдХिрд╕ी рд╕्рдеाрди рдХी рд╕्рдеिрддि рдХे рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдХे рдк्рд░рдоुрдЦ рджो рдмिрди्рджु рдХौрди-рдХौрди рд╕े рд╣ैं। 

 Ans. рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рдПрд╡ं рджेрд╢ाрди्рддрд░ рд░ेрдЦाрдУं рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рд╕े рдкृрде्рд╡ी рдкрд░ рдХिрд╕ी рд╕्рдеाрди рдХी рд╕्рдеिрддि рдмрддрд▓ाрдпी рдЬाрддी рд╣ै। рдХिрд╕ी рд╕्рдеाрди рдХी рд╕्рдеिрддि рдЗрди рджोрдиों рд░ेрдЦाрдУं рдХे рдХрдЯाрди рдмिрди्рджु рдж्рд╡ाрд░ा рджिрдЦाрдпी рдЬाрддी рд╣ै।

(m) рдк्рд░рддिрдкाрдж рд╕्рдеाрди рд╕े рдЖрдк рдХ्рдпा рд╕рдордЭрддे рд╣ैं ? 

Ans. рдкृрде्рд╡ी рдХे рдЧोрд▓े рдкрд░ рд╕्рдеिрдд рдХिрд╕ी рд╕्рдеाрди рдХे рдаीрдХ рд╡िрдкрд░ीрдд рджूрд╕рд░ी рдУрд░ рд╕्рдеिрдд рд╕्рдеाрди рдХो рдкрд╣рд▓े рд╕्рдеाрди рдХा рдк्рд░рддिрдкाрдж рд╕्рдеाрди (Antipode) рдХрд╣рддे рд╣ैं।

10. рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдк्рд░рд╢्рдиों рдХे рдЙрдд्рддрд░ рдПрдХ рдпा рджो рд╢рдм्рджों рдоें рджीрдЬिрдП - 

(a) рд╕рдмрд╕े рдмрдб़ी рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рд░ेрдЦा рдХौрди-рд╕ी рд╣ै ?

Ans. рд╡िрд╖рд╡ुрдд рд░ेрдЦा । 

(b) рдХिрд╕ рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рд░ेрдЦा рдХो рдорд╣ाрди рд╡ृрдд्рдд рдХрд╣рддे рд╣ैं ?
 Ans. рд╡िрд╖ुрд╡рдд рд░ेрдЦा рдХो।

(c) рдХिрди рд░ेрдЦाрдУं рдХो рдордз्рдпाрд╣्рди рд░ेрдЦा рдХрд╣рддे рд╣ैं ?

Ans. рджेрд╢ाрди्рддрд░ рд░ेрдЦाрдУं рдХो। 
(d) рдХिрд╕ рджेрд╢ाрди्рддрд░ рд░ेрдЦा рдХो рдЧ्рд░ीрдирд╡िрдЪ рд░ेрдЦा рднी рдХрд╣рддे рд╣ैं ? Ans. 0° рджेрд╢ाрди्рддрд░ рд░ेрдЦा рдХो।

(e)A.M. (Ante-meridian) рдХा рдХ्рдпा рдЕрд░्рде рд╣ै ?

Ans. рджोрдкрд╣рд░ рдХे рдкрд╣рд▓े рдХा рд╕рдордп।

(f)P.M. (Post-meridian) рдХा рдХ्рдпा рдЕрд░्рде рд╣ै ?

Ans. рджोрдкрд╣рд░ рдХे рдмाрдж рдХा рд╕рдордп।

(g) рдЙрдд्рддрд░ी рдЧोрд▓ाрд░्рдж्рдз рдоें рдХिрд╕ рд╕्рдеाрди рд╕े рдз्рд░ुрд╡рддाрд░े рдХी рдКँрдЪाрдИ 90° рд╣ै ?

Ans. рдЙрдд्рддрд░ी рдз्рд░ुрд╡ рд╕े ।

(h) рдЕрди्рддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рддिрдеि рд░ेрдЦा рдХिрд╕ рдЬрд▓рдбрдорд░ुрдордз्рдп рд╕े рд╣ोрдХрд░ рдЦींрдЪी рдЧрдпी рд╣ै ?

Ans. рдмेрд░िंрдЧ рдЬрд▓рдбрдорд░ूрдордз्рдп рд╕े рд╣ोрдХрд░।

 (i) рдкृрде्рд╡ी рдкрд░ рдХिрди्рд╣ीं рджो рд╕्рдеाрдиों рдХे рдмीрдЪ рд▓рдШुрддрдо рджूрд░ी рдХे рд▓िрдП рдХिрд╕ рдкрде рдХा рдЕрдиुрд╕рд░рдг

Ans. рдорд╣ाрди рд╡ृрдд्рдд рдкрде рдХा।

(j) рд╢ीрдд рдХрдЯिрдмрди्рдз рдХिрди рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ों рдХे рдмीрдЪ рд╕्рдеिрдд рд╣ै ?

Ans. 66.5° рд╕े 90° рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ों рдХे рдордз्рдп ।

(k) рдзрд░ाрддрд▓ рдкрд░ рдХिрд╕ी рд╕्рдеाрди рдХी рд╕्рдеिрддि рдХे рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдХे рд▓िрдП рдХिрди рд░ेрдЦाрдУं рдХी рдХрд▓्рдкрдиा рдХी рдЧрдпी рд╣ै ?

Ans. рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рдПрд╡ं рджेрд╢ाрди्рддрд░ рд░ेрдЦाрдУं рдХी।

(l)рдХौрди рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рд░ेрдЦा рдкृрде्рд╡ी рдХो рджो рд╕рдоाрди рдЧोрд▓ाрд░्рдж्рдзों рдоें рд╡िрднाрдЬिрдд рдХрд░рддी рд╣ै ?

Ans. рд╡िрд╖ुрд╡рдд рд░ेрдЦा ।

(m) рдЙрдд्рддрд░ी рдз्рд░ुрд╡ рд╡ृрдд्рдд рдХा рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рдХिрддрдиा рд╣ै ?

Ans. 66.5° рдЙрдд्рддрд░ी।

(n) рдХिрд╕ рддाрдк рдХрдЯिрдмрди्рдз рдоें рджिрди-рд░ाрдд рдХी рд▓рдо्рдмाрдИ 24 рдШрдг्рдЯे рд╕े рдЕрдзिрдХ рд╣ोрддी рд╣ै ?

Ans. рд╢ीрдд рдХрдЯिрдмрди्рдз рдоें।

(o) рдЧ्рд▓ोрдм рдкрд░ рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рдПрд╡ं рджेрд╢ाрди्рддрд░ рд░ेрдЦाрдУं рдХे рдЬाрд▓ рдХो рдХ्рдпा рдХрд╣рддे рд╣ैं ?

Ans. рдЧ्рд░िрдб।

(p) рдХिрди рд░ेрдЦाрдУं рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рд╕े рдкृрде्рд╡ी рдХो рддाрдк рдХрдЯिрдмрди्рдзों рдоें рдмाँрдЯा рдЧрдпा рд╣ै? 

Ans. рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ рд░ेрдЦाрдУं рдХी рд╕рд╣ाрдпрддा рд╕े । 

(q) рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рд╡िрд╢्рд╡ рдХो рдХिрддрдиे рд╕рдордп рдХрдЯिрдмрди्рдзों рдоें рдмाँрдЯा рдЧрдпा рд╣ै ? 

Ans. 24 рд╕рдордп рдХрдЯिрдмрди्рдзों рдоें।

(r) рдЕрди्рддрд░्рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рддिрдеि рд░ेрдЦा рдХो рдкрд╢्рдЪिрдо рд╕े рдкूрд░्рд╡ рдХी рдУрд░ рдкाрд░ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдпाрдд्рд░ी рдХे рд▓िрдП рд╕рдк्рддाрд╣ рдХिрддрдиे рджिрдиों рдХा рд╣ोрддा рд╣ै?

Ans. 8 рджिрдиों рдХा।

(s) рдХिрд╕ी рд╕्рдеाрди рдПрд╡ं рдЙрд╕рдХे рдк्рд░рддिрдкाрдж рд╕्рдеाрди рдХे рдмीрдЪ рдХिрддрдиे рдЕंрд╢ рджेрд╢ाрди्рддрд░ों рдХा рдЕрди्рддрд░ рд░рд╣рддा рд╣ै ?

 Ans. 180° рджेрд╢ाрди्рддрд░ рдХा।

(t) рдЬрд▓рдпाрди рддрдеा рд╡ाрдпुрдпाрди рд╕рдордп рдПрд╡ं рдИंрдзрди рдХी рдмрдЪрдд рдХे рд▓िрдП рдХिрд╕ рдкрде рдХा рдЕрдиुрд╕рд░рдг рдХрд░рддे рд╣ैं ?

Ans. рдорд╣ाрди рд╡ृрдд्рдд рдкрде рдХा।

11. рдмрд╣ुрд╡ैрдХрд▓्рдкिрдХ рдк्рд░рд╢्рди (Multiple Choice Questions) рд╕рд╣ी рд╡िрдХрд▓्рдк рдХा рдЪрдпрди рдХीрдЬिрдП :-














рдкाрда-4 
From Book 

G)рдХाрд░рдг рд▓िрдЦिрдП। (Explain why )
1-рдоोрдб़рджाрд░ рдкрд░्рд╡рддों рдоें рдЬीрд╡ाрд╢्рдо рдкाрдП рдЬाрддे рд╣ैं? (Fold mountains have organic deposits in them.)

Ans. рдоोрдб़рджाрд░ рдкрд░्рд╡рддों рдоें рдЬैрд╡िрдХ рдкрджाрд░्рдеों рдХे рдЕंрд╢ рдкाрдпे рдЬाрддे рд╣ैं। рдЗрд╕рдХे рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдХाрд░рдг рд╣ैं : 
1. рдоोрдб़рджाрд░ рдкрд░्рд╡рддों рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдЙрдерд▓े рд╕рдоुрдж्рд░ों рдоें рд╣ुрдЖ рд╣ै, рдЕрддः рдЙрдирдоें рдЙрдерд▓े рд╕рдоुрдж्рд░ों рдХे рдЬीрд╡ों рдХे рдЕрд╡рд╢ेрд╖ рдоिрд▓рддे рд╣ैं।
2. рдирджिрдпाँ рдЕрдкрдиे рд╕ाрде рд▓ाрдпे рдЧрдпे рдкрджाрд░्рдеों рдХो рдЗрди рдЙрдерд▓े рд╕ाрдЧрд░ों рдоें рдПрдХ рдкрд░рдд рдХे рдмाрдж рджूрд╕рд░ी рдкрд░рдд рдЬрдоा рдХрд░рддी рд╣ैं। рдЗрди рдкрджाрд░्рдеों рдХे рд╕ाрде рдЬीрд╡ों рдПрд╡ं рд╡рдирд╕्рдкрддिрдпों рдХे рд╕реЬे-рдЧрд▓े рдЕंрд╢ рдЖрддे рд░рд╣рддे рд╣ैं।
рдЗрди्рд╣ीं рдХाрд░рдгों рдоें рдоोрдб़рджाрд░ рдкрд░्рд╡рддों рдоें рдЬैрд╡िрдХ рдкрджाрд░्рде рдкाрдпे рдЬाрддे рд╣ैं।

G-3-рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдкрд░्рд╡рддों рдХो рд╕ंрдЧ्рд░рд╣िрдд рдкрд░्рд╡рдд рдХрд╣рддे рд╣ैं। (Volcanic mountains are called "'Mountains of Accumulation')

Ans. рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдХे рдЙрдж्рдЧाрд░ рд╕े рдиिрдХрд▓рдиे рд╡ाрд▓े рд▓ाрд╡ा, рд░ाрдЦ, рд╢िрд▓ाрдЦрдг्рдб рдПрд╡ं рд╢िрд▓ाрдЪूрд░्рдг рдЖрджि рдкрджाрд░्рде рдЙрд╕рдХे рдоुँрд╣ рдХे рдЪाрд░ों рдУрд░ рд╢ंрдХु рдХे рд░ूрдк рдоें рдЬрдоा рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं рдЬिрд╕рд╕े рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдкрд░्рд╡рдд рд╡рди рдЬाрддे рд╣ैं। рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдХी рдХ्рд░िрдпा рд╕े рдиिрдХрд▓рдиे рд╡ाрд▓े рдкрджाрд░्рдеों рдХे рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ рд╕े рдиिрд░्рдоिрдд рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рд╣ी рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдкрд░्рд╡рддों рдХो рд╕ंрдЧ्рд░рд╣ीрдд рдкрд░्рд╡рдд (Mountain of Accumulation) рднी рдХрд╣рддे рд╣ैं।



G-5-рдкрд░्рд╡рддीрдп рднाрдЧ рдЖрд░्рдеिрдХ рдХ्рд░िрдпा рдоें рд╡िрдХрд╕िрдд рдирд╣ीं рд╣ोрддे।
Or,
рдкрд░्рд╡рддों рдХी рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рд╡िрд░рд▓ рд╣ै। (Mountains are scarcely populated)
 Ans. рдкрд░्рд╡рддों рдкрд░ рдХрдо рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдоिрд▓рдиे рдХे рдХाрд░рдг :- рдкрд░्рд╡рддों рдкрд░ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХрдо рдоिрд▓рдиे рдХे рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдХाрд░рдг рд╣ैं :
1-рдкрд░्рд╡рддों рдХा рдзрд░ाрддрд▓ рдЕрд╕рдорддрд▓ рддрдеा рдоिрдЯ्рдЯी рдЕрдиुрдкрдЬाрдК рд╣ोрддी рд╣ै। рдЕрддः рдХृрд╖ि рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╕ंрднрд╡ рдирд╣ीं рд╣ै।
 2. рднूрдоि рдХे рдЕрд╕рдорддрд▓ рд╣ोрдиे рд╕े рдпाрддाрдпाрдд рдХी рдЕрд╕ुрд╡िрдзा рд╣ै।
3. рдХрдЪ्рдЪे рдоाрд▓ рдХी рдХрдоी рдПрд╡ं рдпाрддाрдпाрдд рдХी рдЕрд╕ुрд╡िрдзा рдХे рдХाрд░рдг рдпрд╣ाँ рдЙрдж्рдпोрдЧ-рдзрди्рдзों рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдирд╣ीं рд╣ो рдкाрдпा рд╣ै|
 рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рдЕрд╕ुрд╡िрдзाрдУं рдХे рдХाрд░рдг рдкрд░्рд╡рддीрдп рднाрдЧ рдЖрд░्рдеिрдХ рдХ्рд░िрдпा рдоें рд╡िрдХрд╕िрдд рдирд╣ीं рд╣ोрддे| рдпा рдкрд░्рд╡рддीрдп рднाрдЧों рдоें рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХा рдШрдирдд्рд╡ рдХрдо рд╣ै।

G-6-рдкрд░्рд╡рддीрдп рднाрдЧों рдоें рдкрд░्рдпрдЯрди рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ рд╣ै। 
Ans-рдКँрдЪाрдИ рдХे рдХाрд░рдг рдЧрд░्рдоी рдоें рднी рдкрд╣ाрдб़ी рд╕्рдеाрди рдардг्рдбे рдмрдиे рд░рд╣рддे рд╣ैं। рдЕрддः рдЧрд░्рдоी рдоें рдоैрджाрдиी рднाрдЧ рдХी рдЧрд░्рдоी рд╕े рд╡рдЪрдиे рддрдеा рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рд▓ाрдн рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЕрдоीрд░ рд▓ोрдЧ рдкрд╣ाрдб़ी рд╕्рдеाрдиों рдкрд░ рдЪрд▓े рдЬाрддे рд╣ैं। рд╣िрдоाрд▓рдп рдкрд░ рд╢िрдорд▓ा, рдиैрдиीрддाрд▓, рдоंрд╕ूрд░ी, рджाрд░्рдЬिрд▓िंрдЧ рдЖрджि рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдпрд╡рд░्рдж्рдзрдХ рд╕्рдеाрди рд╣ैं। рдкрд╣ाрдб़ी рджृрд╢्рдп рдордиोрд░рдо рдПрд╡ं рдЖрдХрд░्рд╖рдХ рд╣ोрддे рд╣ैं। рдЕрддः рдпे рдкрд░्рдпрдЯрди рдХे рдХेрди्рдж्рд░ рд╣ोрддे рд╣ैं рдЬрд╣ाँ рд╣ोрдЯрд▓ рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै।рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рдХाрд░рдгों рд╕े рдкрд░्рд╡рддीрдп рднाрдЧों рдоें рдкрд░्рдпрдЯрди рдХा рд╡िрдХाрд╕ рд╣ुрдЖ рд╣ै। 


G-8-рдоैрджाрдиी рднाрдЧों рдоें рдШрдиी рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдкाрдпी рдЬाрддी рд╣ै।
Or, 
рдХ्рдпा рдХाрд░рдг рд╣ै рдХि рд╡िрд╢्рд╡ рдХी рдЕрдзिрдХांрд╢ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдоैрджाрдиों рдоें рд╣ी рдиिрд╡ाрд╕ рдХрд░рддी рд╣ै? (Why has the major portion of world population settled on the plains?)

Ans. рдоैрджाрдиी рднाрдЧ рдоें рдШрдиी рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдХे рдХाрд░рдг :- рдоैрджाрдиों рдоें рдЕрдзिрдХ рдШрдиी рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдоिрд▓рддी рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдиिрдо्рди рдХाрд░рдг рд╣ैं :- 
1. рдоैрджाрдиों рдХी рднूрдоि рд╕рдорддрд▓ рддрдеा рдоिрдЯ्рдЯी рдЙрдкрдЬाрдК рд╣ोрддी рд╣ैं। рдЕрддः рдпрд╣ाँ рдХृрд╖ि рдХрд░рдиे рдХी рд╕ुрд╡िрдзा рд╣ै। 
2. рдпрд╣ाँ рдХुрдПँ рддрдеा рдирд╣рд░ें рдЖрд╕ाрдиी рд╕े рдмрдиाрдпे рдЬा рд╕рдХрддे рд╣ैं, рдЕрддः рд╕िंрдЪाрдИ рдХे рд╕ाрдзрдиों рдХी рд╕ुрд╡िрдзा рд╣ै। 
3. рдзрд░ाрддрд▓ рд╕рдорддрд▓ рд╣ोрдиे рд╕े рдпाрддाрдпाрдд рдХे рд╕ाрдзрдиों рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдЕрдзिрдХ рд╣ोрддा рд╣ै। 4. рдХृрд╖ि рд╕рдо्рдмрди्рдзी рдХрдЪ्рдЪे рдоाрд▓ рдХी рд╕ुрд╡िрдзा рдПрд╡ं рдпाрддाрдпाрдд рдХी рд╕ुрд╡िрдзा рдХे рдХाрд░рдг рдпрд╣ाँ рдЙрдж्рдпोрдЧ-рдзрди्рдзों рдХा рд╡िрдХाрд╕ рдЕрдзिрдХ рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рдХाрд░рдгों рд╕े рдпрд╣ाँ рдЬीрд╡рди-рдпाрдкрди рдХी рд╕ुрд╡िрдзा рд╣ै, рдЬिрд╕рд╕े рдпрд╣ाँ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рдЕрдзिрдХ рдоिрд▓рддी рд╣ै।

H-рддुрд▓рдиा рдХीрдЬिрдП: 3 рдЕंрдХ рдХे рдк्рд░рд╢्рди 
1. рдЕрдкрдХ्рд╖рдп рдПрд╡ं рдЕрдкрд░рджрди


рдЕрддि рд╕ंрдХ्рд╖िрдк्рдд рдЙрдд्рддрд░ीрдп рдк्рд░рд╢्рди


(a) рдкрд░्рд╡рддों рдХे рд╕рдмрд╕े рдКँрдЪे рднाрдЧ рдХो рдХ्рдпा рдХрд╣рддे рд╣ैं ? 
Ans. рд╢िрдЦрд░ рдпा рдЪोрдЯी।

(b) рднाрд░рдд рдХे рдПрдХ рдк्рд░ाрдЪीрди рдоोрдб़рджाрд░ рдкрд░्рд╡рдд рдХा рдиाрдо рд▓िрдЦिрдП।

Ans. рдЕрд░ाрд╡рд▓ी ।

(c) рдоोрдб़рджाрд░ рдкрд░्рд╡рддों рдоें рдиीрдЪे рдХी рдУрд░ рдкैंрд╕े рд╣ुрдП рдоोрдб़ों рдХो рдХ्рдпा рдХрд╣рддे рд╣ैं?

Ans. рдЕрднिрдирддि ।

(d) рдЬрд░्рдордиी рдХा рдм्рд▓ैрдХ рдлॉрд░ेрд╕्рдЯ рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рдкрд░्рд╡рдд рд╣ै ?

Ans. рдн्рд░ंрд╢ोрдд्рде рдпा рдм्рд▓ॉрдХ рдкрд░्рд╡рдд । 
(e) рднाрд░рдд рдоें рд╕्рдеिрдд рдПрдХ рдн्рд░ंрд╢ рдШाрдЯी рдХा рдиाрдо рд▓िрдЦिрдП।

Ans. рдирд░्рдорджा рдШाрдЯी।

(f) рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдкрд░्рд╡рддों рдХा рдЖрдХाрд░ рдХैрд╕ा рд╣ोрддा рд╣ै ?

Ans. рд╢ंрдХ्рд╡ाрдХाрд░।

(g) рднूрддрд▓ рдХे рдХिрддрдиे рдк्рд░рддिрд╢рдд рднाрдЧ рдкрд░ рдкрдаाрд░ों рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рд╣ै ?

Ans. 33 рдк्рд░рддिрд╢рдд ।

(h) рддिрдм्рдмрдд рдХा рдкрдаाрд░ рдХिрди рдкрд░्рд╡рдд рд╢्рд░ेрдгिрдпों рд╕े рдШिрд░ा рд╣ुрдЖ рд╣ै ?

Ans. рд╣िрдоाрд▓рдп рдПрд╡ं рдХ्рдпुрдирд▓ुрди рд╢्рд░ेрдгिрдпों рдХे рдордз्рдп 
(i) рднाрд░рдд рдХा рдк्рд░ाрдпрдж्рд╡ीрдкीрдп рдкрдаाрд░ рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рдкрдаाрд░ рд╣ै ?

Ans. рдорд╣ाрдж्рд╡ीрдкीрдп рдкрдаाрд░

(j) рд▓ाрд╡ा рдкрдаाрд░ों рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХिрди рдЪрдЯ्рдЯाрдиों рд╕े рд╣ुрдЖ рд╣ै ?

Ans. рдмैрд╕ाрд▓्рдЯ рдЪрдЯ्рдЯाрдиों рд╕े।

(k) рдЧंрдЧा-рд╕िंрдзु рдХा рдоैрджाрди рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рдоैрджाрди рд╣ै ?
 Ans. рдЬрд▓ोрдв़ рдоैрджाрди

(l) рд╣ंрдЧрд░ी рдХा рдоैрджाрди рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рдоैрджाрди рд╣ै ?

Ans. рдЭीрд▓рдХृрдд рдоैрджाрди ।

(m) рдПрдХ рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдкрд░्рд╡рдд рдХा рдиाрдо рд▓िрдЦिрдП।

Ans. рдПрдХ рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдкрд░्рд╡рдд рдХा рдиाрдо 'рдл्рдпूрдЬीрдпाрдоा' рд╣ै।
** (n) рдкाрдоीрд░ рдХो рд╡िрд╢्рд╡ рдХी рдЫрдд рдХ्рдпों рдХрд╣рддे рд╣ैं ?

Ans. рдкाрдоीрд░ рд╡िрд╢्рд╡ рдХा рд╕рдмрд╕े рдКँрдЪा рдкрдаाрд░ рд╣ै рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдЗрд╕े 'рд╡िрд╢्рд╡ рдХी рдЫрдд' рдХрд╣рддे рд╣ैं।

(**o) рд╡िрд╢्рд╡ рдХे рд╕рдмрд╕े рдмрдб़े рдбेрд▓्рдЯाрдИ рдоैрджाрди рдХा рдиाрдо рд▓िрдЦिрдП।

Ans. рдЧंрдЧा-рдм्рд░рд╣्рдордкुрдд्рд░ рдХा рдбेрд▓्рдЯा рдпा рд╕ुрди्рджрд░рд╡рди рдХा рдбेрд▓्рдЯा рд╡िрд╢्рд╡ рдХा рд╕рдмрд╕े рдмрдб़ा рдбेрд▓्рдЯाрдИ рдоैрджाрди рд╣ै। 
(p) рдПрдг्рдбीрдЬ рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рдкрд░्рд╡рдд рд╣ै ?

Ans. рдПрдг्рдбीрдЬ рдПрдХ рдоोрдб़рджाрд░ рдкрд░्рд╡рдд (Folded mountain) рд╣ै। 
(q) рдХिрд╕ рдорд╣ाрдж्рд╡ीрдк рдоें рдоैрджाрдиों рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░рдлрд▓ рд╕рдмрд╕े рдХрдо рд╣ै ?

Ans. рд╕рдмрд╕े рдХрдо рдоैрджाрди рдЖрд╕्рдЯ्рд░ेрд▓िрдпा рдорд╣ाрдж्рд╡ीрдк рдоें рд╣ैं।

(r) рднाрд░рдд рдХे рд╕рдмрд╕े рдмрдб़े рдиिрд╢ेрд╖рдгрдоूрд▓рдХ рдоैрджाрди рдХा рдиाрдо рд▓िрдЦिрдП।
 Ans. рднाрд░рдд рдХे рд╕рдмрд╕े рдмрдб़े рдиिрд╢ेрд╖рдг рдоूрд▓рдХ рдоैрджाрди рдХा рдиाрдо рдЧंрдЧा рдХा рдоैрджाрди (рдпा рд╕рддрд▓рдЬ-рдЧंрдЧा-рдм्рд░рд╣्рдордкुрдд्рд░ рдХा рдоैрджाрди рд╣ै।

 (S) рдкृрде्рд╡ी рдХी рдЖрди्рддрд░िрдХ рдПрд╡ं рдмाрд╣्рдп рд╢рдХ्рддिрдпों рдХी рдкाрд░рд╕्рдкрд░िрдХ рдХ्рд░िрдпा рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрдд्рдкрди्рди рдмрд▓ рдХो рдХ्рдпा рдХрд╣рддे рд╣ैं?

Ans. рднू рд╕ंрдЪрд▓рди।

(t) рдкृрде्рд╡ी рдХी рдЖрди्рддрд░िрдХ рд╢рдХ्рддिрдпाँ рдХिрд╕рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рд╣ै?
Ans. рднूрдЧрд░्рдн рд╕े ।
 (U) рднूрдкрдЯрд▓ рдХे рд╡िрди्рдпाрд╕ рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рдХो рдХ्рдпा рдХрд╣рддे рд╣ैं?

Ans. рднू-рдЖрдХृрддिрдХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпाрдПँ। 
(v) рдХिрд╕ рдмрд▓ рдХो рдиिрд░्рдоाрдгрдХाрд░ी рдмрд▓ рднी рдХрд╣рддे рд╣ैं?

Ans. рдЕрди्рддрд░्рдЬाрдд рдмрд▓ рдХो
 (W) рдХिрд╕ рд╕рдЪрд▓рди рд╕े рд╡िрдиाрд╢рдХाрд░ी рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рд╣ोрддे рд╣ैं?

Ans. рдЖрдХрд╕्рдоिрдХ рд╕ंрдЪрд▓рди рд╕े।

(x) рдХिрд╕ рд╕ंрдЪрд▓рди рдХे рдХाрд░рдг рдкрд░्рд╡рддों рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рд╣ोрддा рд╣ै

Ans. рдкрдЯрд▓рд╡िрд░ूрдкрдЬी рд╕ंрдЪрд▓рди рдХे рдХाрд░рдг।

(y) рдмрд╣िрдЬांрдд рдмрд▓ों рдХा рдк्рд░рдоुрдЦ рдХाрд░्рдп рдХ्рдпा рд╣ै?

Ans. рднूрддрд▓ рдкрд░ рд╕рдорддрд▓ рд╕्рдеाрдкрдиा।
 (Z) рдШрд░ाрддрд▓ рдХे рд╕рдмрд╕े рдКँрдЪे рднाрдЧ рдХौрди рд╣ैं?

Ans. рдкрд░्рд╡рдд ।

(1) рдк्рд░ाрдЪीрди рдкрд░्рд╡рддों рдХी рдЪोрдЯिрдпों рдХैрд╕ी рд╣ोрддी рд╣ैं?
 Ans. рдк्рд░ाрдЪीрди рдкрд░्рд╡рдд рдХी рдЪोрдЯिрдпाँ рдЪрдкрдЯी рд╣ोрддी рд╣ैं।

(2) рдк्рд░ाрдЪीрди рдоोрдб़рджाрд░ рдкрд░्рд╡рдд рдХिрд╕ рдкрд░्рд╡рдд рдХे рд░ूрдк рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рд╣ो рдЧрдП рд╣ैं।

Ans. рдЕрд╡рд╢िрд╖्рдЯ рдкрд░्рд╡рдд рдХे рд░ूрдк рдоें।

(3) рдХिрди рдкрд░्рд╡рддों рдХे рдКрдкрд░ी рднाрдЧ рдоें рд╕рд░्рдХ рдПрд╡ं рд▓рдЯрдХрддी рдШाрдЯिрдпाँ рдкाрдпी рдЬाрддी рд╣ैं?
 Ans. рдирд╡ीрди рдоोрдбрджाрд░ рдкрд░्рд╡рдд рдХे।

(4) рдХिрди рдкрд░्рд╡рддों рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рдЙрдкрд▓े рд╕ाрдЧрд░ों рд╕े рд╣ुрдИ рд╣ै ?
 Ans. рдоोрдб़рджाрд░ рдкрд░्рд╡рдд рдХी।

(5) рд╣िрдоाрд▓рдп рдкрд░्рд╡рдд рдХी рдЙрдд्рдкрдд्рддि рдХिрд╕ рднू-рдж्рд░ोрдгी рд╕े рд╣ुрдИ рд╣ै।

Ans. рдЯेрдеिрд╕ рд╕ाрдЧрд░ рд╕े ।
 (6) рдХिрди рдк्рд▓ेрдЯों рдХे рдХिрдиाрд░े рд░ूрдкाрди्рддрд░ рдн्рд░ंрд╢ рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рд╣ोрддा рд╣ै?

Ans. рд╕ंрд░рдЭी рдк्рд▓ेрдЯ рдХिрдиाрд░ों рдХे рд╕рд╣ाрд░े।
 (7) рднाрд░рдд рдоें рд╕्рдеिрдд рдПрдХ рдЕंрд╢ рдШाрдЯी рдХा рдиाрдо рд▓िрдЦिрдП।

Ans. рдирд░्рдорджा рдШाрдЯी।

(8) рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдкрд░्рд╡рддों рдХा рдЖрдХाрд░ рдХैрд╕ा рд╣ोрддा рд╣ै? 
Ans. рд╢ंрдХ्рд╡ाрдХाрд░।

★ (9) рдХिрд╕ी рдПрдХ рдоिрд╢्рд░िрдд рд╢ंрдХु рдЬ्рд╡ाрд▓ाрдоुрдЦी рдХा рдиाрдо рд▓िрдЦिрдП।

Ans. рдЬाрдкाрди рдХा рдл्рдпूрдЬीрдпाрдоा । 
(10) рдХिрди рдкрд░्рд╡рддों рдХी рдКँрдЪाрдИ рдЕрдд्рдпрди्рдд рдХрдо рд╣ोрддी рд╣ै?

Ans. рдЕрд╡рд╢िрд╖्рдЯ рдкрд░्рд╡рддों рдХा।
 (11) рдкрдаाрд░ों рдХी рдФрд╕рдд рдКँрдЪाрдИ рдХिрддрдиी рд╣ोрддी рд╣ै।

Ans. 600 рдоीрдЯрд░।

(12) рдХिрд╕ी рдПрдХ рдЕрдд: рдкрд░्рд╡рддीрдп рдкрдаाрд░ рдХा рдиाрдо рд▓िрдЦिрдП।

Ans. рддिрдм्рдмрдд рдХा рдкрдаाрд░।

(13) рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд░ाрдЬ्рдп рдЕрдоेрд░िрдХा рдХा рдХोрд▓рдо्рдмिрдпा рдкрдаाрд░ рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рдкрдаाрд░ рд╣ै।

Ans. рд▓ाрд╡ा рдкрдаाрд░ 

(14) рдЕрдк्рд▓ेрд╢िрдпрди рдкрд░्рд╡рдд рдПрд╡ं рдЕрди्рдп рдорд╣ाрд╕ाрдЧрд░ рдХे рдмीрдЪ рдХौрди рдкрдаाрд░ рд╕्рдеिрдд рд╣ै।

Ans. рдкीрдбрдоाрдг्рдЯ рдкрдаाрд░ |

(15) рднाрд░рдд рдоें рд╕्рдеिрдд рдПрдХ рд╕рдордк्рд░ाрдп: рдоैрджाрди рдХा рдиाрдо рд▓िрдЦिрдП।

Ans. рд╣рдЬाрд░ीрдмाрдЧ рдХा рдоैрджाрди

(16) рдХिрди рднेрджाрдиों рдХी рдКрдкрд░ी рд╕рддрд╣ рддрд░ंрдЧिрдд рд╣ोрддी рд╣ै।
 Ans. рдХाрд░्рд╕्рдЯ рдоैрджाрдиों рдХी।







рдкाрда-5

From book 
G- рдХाрд░рдг рдмрддाрдЗрдП / рдЕрди्рддрд░ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХीрдЬिрдП: 3 рдЕंрдХ рдХे рдк्рд░рд╢्рди

1. рдХाрд░рдг рдмрддाрдЗрдпे :
2-рдЙрд╖्рдг рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рднौрддिрдХ рдЕрдкрдХ्рд╖рдп рдХ्рдпों рд╣ोрддा рд╣ै?
Ans-рдЙрд╖्рдг рд╡ рд╢ुрд╖्рдХ рдорд░ुрд╕्рдерд▓ीрдп рдЬрд▓рд╡ाрдпु рдЙрд╖्рдг рдорд░ुрд╕्рдерд▓ों рдХी рдЙрд╖्рдг рдПрд╡ं рд╢ुрд╖्рдХ рд╣ोрддी рд╣ै । рдпрд╣ाँ рдЖрдХाрд╢ рд╕ाрдл рд░рд╣рддा рд╣ै рддрдеा рд╡рдирд╕्рдкрддिрдпों рдХा рдЕрднाрд╡ рд╣ै рдЕрдд: рджैрдиिрдХ рддाрдкाрди्рддрд░ рдЕрдзिрдХ рд░рд╣рддा рд╣ै। рдЪрдЯ्рдЯाрдиें рдЕрдзिрдХ рдЧрд░्рдоी рдХे рдХाрд░рдг рджिрди рдоें рдлैрд▓рддी рд╣ैं рддрдеा рдЕрдзिрдХ рдардг्рдбрдХ рдХे рдХाрд░рдг рд░ाрдд рдоें рд╕िрдХुрдб़рддी рд╣ैं। рдмाрд░-рдмाрд░ рдлैрд▓рдиे рд╡ рд╕िрдХुрдб़рдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЪрдЯ्рдЯाрдиें рдЯूрдЯ-рдЯूрдЯрдХрд░ рдмाрд▓ू рдХे рдХрдгों рдоें рдмрджрд▓ рдЬाрддी рд╣ैं। рд╕ाрде рд╣ी рджिрди рдоें рд╕ूрд░्рдп рдХी рдЧрд░्рдоी рд╕े рдлैрд▓ी рд╣ुрдИ рдЪрдЯ्рдЯाрдиों рдкрд░ рдЬрдм рдЕрдЪाрдирдХ рд╡рд░्рд╖ा рдХा рдкाрдиी рдкрдб़рддा рд╣ै, рддो рдЪрдЯ्рдЯाрдиें рдЙрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдЯूрдЯ рдЬाрддी рд╣ैं рдЬिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдЧрд░्рдо рд╢ीрд╢े рдХी рдЪिрдордиी рдкрд░ рдкाрдиी рдХा рдЫींрдЯा рдкрдб़рддे рд╣ी рд╡рд╣ рдЪिрдЯрдХ рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрди्рд╣ीं рдХाрд░рдгों рд╕े рдКрд╖्рдг рд╡ рд╢ुрд╖्рдХ рдорд░ुрд╕्рдерд▓ों рдоें рднौрддिрдХ рдЕрдкрдХ्рд╖рдп рдЕрдзिрдХ рд╣ोрддा рд╣ै।

3. рд╢ीрдд рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рднौрддिрдХ рдЕрдкрдХ्рд╖рдп рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ोрддा рд╣ै ?
Ans-рд╢ीрдд рдк्рд░рдзाрди рдЬрд▓рд╡ाрдпु :- рдЙрдЪ्рдЪ рдЕрдХ्рд╖ांрд╢ों рдЕрдерд╡ा рдЙрдЪ्рдЪ рдкрд░्рд╡рдд-рд╢िрдЦрд░ों рдкрд░ рдкाрд▓ा рд╣ी рд╡िрдЦрдг्рдбрди рдХा рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕ाрдзрди рд╣ै। рдПрд╕े рднाрдЧ рдоें рд░ाрдд рдоें рддाрдкрдХ्рд░рдо рд╣िрдоांрдХ рд╕े рдиीрдЪे рдЧिрд░ рдЬाрддा рд╣ै। рдЕрддः рджिрди рдоें рдЪрдЯ्рдЯाрдиों рдХी рджрд░ाрд░ों рдоें рднрд░ा рдкाрдиी рд░ाрдд рдоें рдардг्рдбрдХ рдкाрдХрд░ рдкाрд▓े (рдмрд░्рдл) рдХे рд░ूрдк рдоें рдЬрдо рдЬाрддा рд╣ै। рдмрд░्рдл рдХे рд░ूрдк рдоें рдЬрдордиे рдкрд░ рдкाрдиी рдХा рдЖрдпрддрди рдмрдв़ рдЬाрддा рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рд╡рд╣ рдлैрд▓рдХрд░ рдЪрдЯ्рдЯाрдиों рдХी рджрд░ाрд░ों рдкрд░ рджрдмाрд╡ рдбाрд▓рддा рд╣ै рдЬिрд╕рд╕े рджрд░ाрд░ें рдЪौрдб़ी рд╣ो рдЬाрддी рд╣ैं। рджिрди рдоें рддाрдкрдХ्рд░рдо рдмрдв़рдиे рдкрд░ рдмрд░्рдл рдкिрдШрд▓ рдЬाрддी рд╣ै рдФрд░ рдЙрд╕рдХा рдЖрдпрддрди рдШрдЯрдиे рд╕े рджрд░ाрд░ों рдоें рдФрд░ рдкाрдиी рдЖ рдЬाрддा рд╣ै рддрдеा рд░ाрдд्рд░ि рдоें рдкुрди: рдЬрд▓ рдЬрдо рдЬाрддा рд╣ै। рдмाрд░-рдмाрд░ рдпрд╣ी рдХ्рд░िрдпा рд╣ोрдиे рдкрд░ рдЪрдЯ्рдЯाрдиें рдЦрдг्рдб-рдЦрдг्рдб рд╣ोрдХрд░ рдЪूрд░्рдг рд╣ो рдЬाрддी рд╣ैं।
4-рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдЕрдкрдХ्рд╖рдп рдЙрд╖्рдг рдПрд╡ं рдЖрд░्рдж्рд░ рдЬрд▓рд╡ाрдпु рдоें рдк्рд░рднाрд╡рдХाрд░ी рдХ्рдпों рд╣ै? 

Ans-рд╡ाрдпुрдордг्рдбрд▓ рдХे рдиिрдЪрд▓े рд╕्рддрд░ рдоें рдСрдХ्рд╕ीрдЬрди рддрдеा рдХाрд░्рдмрди рдбाрдИ рдСрдХ्рд╕ाрдЗрдб рдЖрджि рдЧैрд╕ों рдХी рдЕрдзिрдХрддा рд╣ोрддी рд╣ै। рдЬрдм рддрдХ рдпे рдЧैрд╕ें рд╢ुрд╖्рдХ рд░рд╣рддी рд╣ै рддрдм рддрдХ рдмिрдЦрдг्рдбрди рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдиिрд╖्рдХ्рд░िрдп рд░рд╣рддी рд╣ैं, рдкрд░рди्рддु рдЬैрд╕े рд╣ी рдЗрдирдХा рд╕рдо्рдкрд░्рдХ рдЬрд▓ рд╕े рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै, рдпे рди рдХेрд╡рд▓ рд╕рдХ्рд░िрдп рдШोрд▓рдХ рдХे рд╕ाрдзрди рдмрди рдЬाрддी рд╣ैं, рдмрд▓्рдХि рдЗрдирдХे рд╕рд╣рдпोрдЧ рд╕े рдЪрдЯ्рдЯाрдиों рдоें рднाрд░ी рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдкрд░िрд╡рд░्рддрди рднी рд╣ोрдиे рд▓рдЧрддे рд╣ैं рдЬिрд╕рд╕े рд╡िрдЦрдг्рдбрди рдЖрд╕ाрди рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै|
рдЙрд╖्рдгाрдИ рдк्рд░рджेрд╢ों рдоें рдЙрдЪ्рдЪ рддाрдкрдоाрди рдПрд╡ं рдкрд░्рдпाрдк्рдд рдирдоी рдХे рдХाрд░рдг рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдЕрдкрдХ्рд╖рдп рдк्рд░рднाрд╡рдХाрд░ी рд╣ै।



рдкाрда--8


G. рдХाрд░рдг рдмрддाрдЗрдП / рдЕрди्рддрд░ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХीрдЬिрдП: 3 рдЕंрдХ рдХे рдк्рд░рд╢्рди

1. рдХाрд░рдг рдмрддाрдЗрдпे :
(i) рдЧрд░्рдоी рдХे рдоौрд╕рдо рдоें рд▓ोрдЧ рджाрд░्рдЬिрд▓िंрдЧ рдЬाрддे рд╣ैं। 
Ans. рджाрд░्рдЬिрд▓िंрдЧ рдПрдХ рдкрд╣ाрдб़ी рд╕्рдеाрди рд╣ै।рджाрд░्рдЬिрд▓िंрдЧ рд╣िрдоाрд▓рдп рдХे рдкрд░्рд╡рддीрдп рднाрдЧ рдоें рдЯाрдЗрдЧрд░ рдкрд╣ाрдб़ी рдкрд░ рд╕्рдеिрдд рд╣ै। рдКँрдЪाрдИ рдкрд░ рд╕्рдеिрдд рд╣ोрдиे рд╕े рдЧрд░्рдоी рдоें рднी рдпрд╣ाँ рдХा рддाрдкрдХ्рд░рдо рдХाрдлी рдХрдо рдПрд╡ं рдоौрд╕рдо рд╕ुрд╣ाрд╡рдиा рд░рд╣рддा рд╣ै। рдЕрддः рдЧрд░्рдоी рдоें рдоैрджाрдиी рднाрдЧ рдХी рдЧрд░्рдоी рд╕े рдкрд░ेрд╢ाрди рдзрдиी рд▓ोрдЧ рдпрд╣ाँ рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рд▓ाрдн рдХे рд▓िрдП рдЖрддे рд╣ैं।  

(ii) рдЬाрдб़े рдоें рджाрд░्рдЬिрд▓िंрдЧ рдоें рд╕्рдХूрд▓ рдмрди्рдж рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं। 
Ans. рдкрд╢्рдЪिрдо рдмंрдЧाрд▓ рдХे рдЕрдзिрдХांрд╢ рднाрдЧ рдоें рдЧ्рд░ीрд╖्рдордХाрд▓ рдоें рдЕрдзिрдХ рдЧрд░्рдоी рдХे рдХाрд░рдг рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдмрди्рдж рд░рд╣рддे рд╣ैं। рдкрд░рди्рддु рдКँрдЪाрдИ рдкрд░ рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рджाрд░्рдЬिрд▓िंрдЧ рдоें рдЧ्рд░ीрд╖्рдордХाрд▓ рдоें рднी рддाрдкрдХ्рд░рдо рдХрдо рд░рд╣рддा рд╣ै рддрдеा рдоौрд╕рдо рд╕ुрд╣ाрд╡рдиा рд░рд╣рддा рд╣ै। рдЕрддः рдпрд╣ाँ рдЧрд░्рдоी рдоें рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рдмрди्рдж рдХрд░рдиे рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдирд╣ीं рдкрдб़рддी рд╣ै। рдкрд░рди्рддु рдЬाрдб़े рдоें рдпрд╣ाँ рдХрдаोрд░ рд╢ीрдд рдкрдб़рддी рд╣ै। рддाрдкрдХ्рд░рдо рд╣िрдоांрдХ рд╕े рднी рдиीрдЪे рдЧिрд░ рдЬाрддा рд╣ै। рдк्рд░ाрдпः рд╣िрдордкाрдд рд╣ोрддा рд╣ै рдЕрддः рдХрдаोрд░ рд╢ीрдд рд╕े рдмрдЪрдиे рдХे рд▓िрдП рджाрд░्рдЬिрд▓िंрдЧ рдХे рд╡िрдж्рдпाрд▓рдп рд╢ीрддрдХाрд▓ рдоें рдмрди्рдж рд░рд╣рддे рд╣ैं।
 (vi) рдкрд╢्рдЪिрдо рдмंрдЧाрд▓ рдХो рдЬрд▓ рд╕рдорд╕्рдпा рдХा рд╕ाрдордиा рдХрд░рдиा рдкрдб़рддा рд╣ै। 
Ans-рд╣рд░िрдд рдХ्рд░ाрди्рддि рдХे рдмाрдж рдХृрд╖ि рдоें рдЙрди्рдирдд рдмीрдЬों рдПрд╡ं рдЦाрджों рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ рд╕े рдХृрд╖ि рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╕िंрдЪाрдИ рдХे рд▓िрдП рдЬрд▓ рдХी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдмрдв़рдЧрдпी, рдЕрддः 1970 рдХे рдмाрдж рдкрд╢्рдЪिрдо рдмंрдЧाрд▓ рдоें рднौрдо рдЬрд▓ рдХा рджोрд╣рди рдмрд╣ुрдд рдЕрдзिрдХ рд╣ोрдиे рд▓рдЧा рд╣ै। рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕рдордп рдоें рдпрд╣ाँ рдХृрд╖ि рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд╕िंрдЪाрдИ рдХे рд▓िрдП 0.60. рдоिрд▓िрдпрди рдХрдо рдЧрд╣рд░ाрдИ рд╡ाрд▓े рддрдеा 5000 рдЕрдзिрдХ рдЧрд╣рд░ाрдИ рд╡ाрд▓े рдЯ्рдпूрдмрд╡ेрд▓ рдХाрд░्рдпрд░рдд рд╣ैं। рдкрд╢्рдЪिрдо рдмंрдЧाрд▓ рдоें рднौрдо рдЬрд▓ рдХी рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдоाрдд्рд░ा рдХे рдЕрдиुрдкाрдд рдоें рдЗрд╕рдХी рдоाँрдЧ рдиिрд░ंрддрд░ рдмрдв़рддी рдЬा рд░рд╣ी рд╣ै, рдЬिрд╕рд╕े рдпрд╣ाँ рднौрдо рдЬрд▓ рдХी рдоाрдд्рд░ा рдиिрд░рди्рддрд░ рдХрдо рд╣ोрддी рдЬा рд░рд╣ी рд╣ै|
рдХुрд▓ рдоिрд▓ाрдХрд░ рдкрд╢्рдЪिрдо рдмंрдЧाрд▓ рдоें рдЬрд▓ рдХी рдХुрд▓ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा рдХी рддुрд▓рдиा рдоें рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░ рдпोрдЧ्рдп рдЬрд▓ рдХी рдЙрдкрд▓рдм्рдзрддा рдХрдо рд╣ै, рдЕрддः рд░ाрдЬ्рдп рдХो рдЬрд▓ рд╕ंрдХрдЯ рдХी рд╕्рдеिрддि рдХा рд╕ाрдордиा рдХрд░рдиा рдкрдб़ рд╕рдХрддा рд╣ै।

2.рдЕрди्рддрд░ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рдХीрдЬिрдП:
(i) рдкрд╢्рдЪिрдо рдмंрдЧाрд▓ рдХे рдЙрдд्рддрд░ рдХे рдкрд░्рд╡рддीрдп рднाрдЧ рдПрд╡ं рдкрд╢्рдЪिрдо рдХे рдкрдаाрд░ी рднाрдЧ рдХी рддुрд▓рдиा рдХीрдЬिрдП।



Comments

  1. Is very useful for me thank you for help

    ReplyDelete
  2. Your notes are very good ЁЯСН and mujhe bahut help Mili aapki ye notes se thanks a lot

    ReplyDelete
  3. Or bhi others chapter ka notes dijiye plz ...it's very useful

    ReplyDelete
  4. Hindi clss 9 ka bhi notes link dijiye

    ReplyDelete
  5. Thank You So Much For this answers and notes ❤️ЁЯЩП

    ReplyDelete
  6. 9 geography chapter 6ka bhi notes dijiye sir

    ReplyDelete
  7. Geography chapter 8 ka question answer dijiye sir please

    ReplyDelete
  8. Good notes ЁЯУЭ

    ReplyDelete

Post a Comment

Popular posts from this blog

Madhyamik Hindi Notes

Class 9 Hindi notes

Class -7 Hindi Notes